Τέχνες ευσεβείας : Άγιος Χριστόφορος ο κυνοκέφαλος

Από τις πιο παράξενες και σπάνιες απεικονίσεις της ορθόδοξης εικονογραφίας αποτελεί η μορφή του σήμερα τιμώμενου Αγίου Χριστοφόρου. Από τον 17ο αιώνα και μέχρι τον 19ο κυριαρχούσε στους ναούς η ιστόρησή του ως κυνοκεφάλου, δηλαδή με σώμα ανθρώπου και κεφαλή σκύλου, ενώ στην βυζντινή τέχνη απαντά αποκλειστικά η απεικόνισή του ως αγένειου νέου με στρατιωτική ενδυμασία. Ποικίλες είναι οι ερμηνείες που έχουν επιχειρηθεί, οι οποίες άλλοτε λαμβάνουν υπόψη τους την παραδεδομένη ιστορία της ζωής του Αγίου και άλλοτε την αγνοούν.

Σύμφωνα, λοιπόν, με το συναξάρι του Αγίου (όπως παρατίθεται στο Μηναίον Μαΐου): καὶ περὶ τούτου τοῦ ἐνδόξου καὶ μεγαλομάρτυρος λέγεται τερατώδη τινὰ καὶ παράδοξα. ὅτι τε κυνοπρόσωπος ἦν (τουτέστι δύσμορφος καὶ ἄγριος τὴν ὄψιν) ἐκ τῆς χώρας τῶν τοὺς ἀνθρώπους κατεσθιόντων.

Είναι φανερό ήδη από τον βίο του Αγίου ότι η απεικόνισή του με κεφαλή σκύλου ερμηνεύεται εξ αρχής ως σύμβολο σωματικής ασχήμιας και όχι ως κυριολεκτικός χαρακτηρισμός.

Από την ίδια πηγή παραδίδεται ότι το πρότερο όνομα του Αγίου ήταν Ῥέπρεβος. Ο σχολιαστής του Μηναίου αναφέρει σε υποσημείωση ότι: τὸ Ῥέπρεβος, ἀρχαῖον ὄνομα τοῦ Ἁγίου Χριστοφόρου, φαίνεται Ῥωμαϊκόν, ὅ ἐστι Λατινικόν κατά τι παρηλλαγμένον, καὶ ἔδει γράφεσθαι ὀρθότερον Ῥέπρεβος (ἐκ τοῦ Reprobus), ὅπερ ἐξελληνιζόμενον σημαίνει τὸν ἀδόκιμον, ἀπόβλητον ἐκ Θεοῦ, καὶ ἑπομένως ἐπάρατον, στυγερόν, συνήθως δὲ τὸν ἔχοντα ὀλέθριόν τι εἰς τὴν φυσιογνωμίαν αὐτοῦ. Τοιοῦτον ὄνομα, εἴτε κυρίως εἴτε ἐπιθετικῶς, ἐδόθη ἀναμφιβόλως εἰς τὸν Ἅγιον διὰ τὴν δυσμορφίαν αὐτοῦ καὶ ἀγριότητα τοῦ ἤθους, ἐὰν ὅλως ἀληθεύωσι τὰ τῶν Συναξαριστῶν.

Το πρώτο όνομα του Αγίου (το οποίο αντικατέστησε το Χριστόφορος, όταν βαπτίστηκε μαζί με τους Ρωμαίους στρατιώτες που τον οδηγούσαν ενώπιον του αυτοκράτορα Δεκίου, από τον Ιερομάρτυρα Βαβύλα στην Αντιόχεια) αποτελεί, επομένως, για τον Σχολιαστή μία ακόμη ένδειξη ότι η σωματική δυσμορφία και η καταγωγή του από φυλή αγρίων είναι τα στοιχεία που οδήγησαν στον χαρακτηρισμό του ως κυνόμορφου.

Προς την ίδια κατεύθυνση δείχνει και η φράση που παραδίδεται στο συναξάρι Delehaye: ἀλλά τινες αὐτὸν οὔτως ὑπενόησαν διὰ τὸ ἐθνικόν καὶ ἄγριον και φοβερόν.
Την ίδια ερμηνεία δίνει και ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στον Συναξαριστή του: Kυνοπρόσωπος ἐδὼ πρέπει νὰ νοηθῇ ὅτι ὁ Ἁγιος ἦτον ναὶ ἄσχημος καὶ ἄμορφος εἰς τὸ πρόσωπον, ὄχι δὲ καὶ πὼς εἶχε σκύλου μορφὴν μὲ τελειότητα, καθῶς οὐ καλῶς ἱστοροῦσιν αὐτὸν μερικοὶ ἀμαθεῖς ζωγράφοι. Ἀνθρώπινον γὰρ πρόσωπον εἶχε, καθῶς καὶ οἱ λοιποὶ ἄνθρωποι, ἄσχημον ὄμως καὶ φοβερὸν καὶ ἠγριωμένον. Ἕνα γὰρ εἶδος καὶ μίαν φύσιν ἐποίησεν ὁ Θεὸς ὅλων τῶν ἀνθρώπων, κἀν καὶ μερικοὶ ὀλίγον παραλλάττουσιν ἀπό τοὺς ἄλλους, κατά τινα ἀνομοιότητα.

Θα μπορούσαμε, επομένως, να υποθέσουμε ότι η ζωόμορφη απεικόνιση του Αγίου αποτελεί εισχώρηση της λαϊκή φαντασίας και της λαϊκής τέχνης στην αγιογραφία, ειδικά εφόσον η βιογραφία του δίνει το κατάλληλο έρεισμα. Θα πρέπει να συνυπολογίσουμε εδώ και την ευρεία απήχηση της Φυλλάδας του Μεγαλεξάνδρου, που, στην τελευταία, πεζή και δημώδη μορφή της, αποτέλεσε προσφιλέστατο ανάγνωσμα από τον 17ο αιώνα και εξής (εποχή που ταυτίζεται με την εμφάνιση και ακμή της κυνόμορφης απεικόνισης του Αγίου Χριστοφόρου). Στην Φυλλάδα περιγράφεται η συνάντηση του Μεγαλεξάνδρου με την φυλή των Κυνοκεφάλων και η μεταξύ τους μάχη, που καταλήγει με νίκη του πρώτου.

Σημειώνεται ότι η περισσότερο γνωστή σήμερα απεικόνιση του Αγίου Χριστοφόρου με ανθρώπινη μορφή και ενώ μεταφέρει στους ώμους του τον Χριστό ως μικρό παιδί μέσα σε ποτάμι δεν παραδίδεται από κανένα ορθόδοξο κείμενο και σήμερα είναι γενικά παραδεκτό ότι προέρχεται από δυτικές παραδόσεις.