Η εικονογραφία της Προθέσεως

Στον Ορθόδοξο ναό, κάθε σημείο έχει τον συμβολισμό του και ως εκ τούτου, την εικονογραφία του. Περισσότερο ισχύει αυτή η αρχή για τον χώρο του Ιερού Βήματος, όπου λαμβάνει χώρο το σημαντικότερο και ιερότερο μέρος της Θείας Λειτουργίας.

Η Θεία Λειτουργία έχει ως αναπόσπαστο και κεντρικό σημείο της την Θεία Κοινωνία ή Μετάληψη, η οποία αρχίζει με την ακολουθία της Προσκομιδής, που τελείται στην αριστερή κόγχη του Ιερού. Ήδη από την βυζαντινή εποχή η κόγχη αυτή έφερε την παράσταση της Άκρας Ταπεινώσεως, δηλαδή του Χριστού νεκρού μέσα στον τάφο με τον Σταυρό πίσω του. Η παράσταση αυτή συνδέεται με την ακολουθία της Προσκομιδής, κατά την οποία εξάγονται από το πρόσφορο οι καθορισμένες μερίδες του Αγίου Άρτου, ενώ οι ευχές και οι πράξεις του ιερέα αποτελούν ουσιαστικά αναπαράσταση της Σταύρωσης του Χριστού. Έτσι, η λεκτική αναπαράσταση της Σταύρωσης του Χριστού βρίσκει το εικονιστικό αντίστοιχό της στην παράσταση της Άκρας Ταπεινώσεως.

Όταν η ακολουθία της Προσκομιδής μεταφέρθηκε από την Θεία Λειτουργία στον Όρθρο, ο συμβολισμός της αναπαράστασης της Σταυρώσεως μετασχηματίστηκε. Θεωρήθηκε δηλαδή ότι η Θεία Λειτουργία συνολικά αναπαριστά το σύνολο της επίγειας ζωής του Χριστού. Επομένως, η ακολουθία της Προσκομιδής, επειδή τελείται πρώτη, ταυτίστηκε σταδιακά με την Γέννηση (αρχή του Μυστηρίου της Θείας Οικονομίας) και η κόγχη της Προθέσεως με την φάτνη της Βηθλεέμ. Έτσι, δημιουργήθηκε η συνήθεια να ιστορείται ενίοτε όχι η Άκρα Ταπείνωση, αλλά η Γέννηση.

Παραθέτω παρακάτω φωτογραφίες από κόγχες προθέσεως, τόσο με την παράσταση της Άκρας Ταπεινώσεως όσο και με εκείνην της Γεννήσεως.

Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου, Πλατανιώτισσα Αχαΐας (17ος αι. )

Ναός Αποτομής της Κεφαλής του Προδρόμου (των Μαυρομιχαλαίων),
αρχές 18ου αι., Αρεόπολη Μάνης

Βυζαντινός ναός, Έξω/Μεσσηνιακή Μάνη.
(Η παράσταση της Άκρας Ταπεινώσεως μόλις διακρίνεται).

Παλαιός Άγιος Βασίλειος Χελιδονίου Ηλείας (μισοκατεστραμμένος σήμερα),
(πιθανή χρονολόγηση αγιογραφίας: τέλη 19ου αιώνα)