Η εικονογραφία της Προθέσεως

Στον Ορθόδοξο ναό, κάθε σημείο έχει τον συμβολισμό του και ως εκ τούτου, την εικονογραφία του. Περισσότερο ισχύει αυτή η αρχή για τον χώρο του Ιερού Βήματος, όπου λαμβάνει χώρο το σημαντικότερο και ιερότερο μέρος της Θείας Λειτουργίας.

Η Θεία Λειτουργία έχει ως αναπόσπαστο και κεντρικό σημείο της την Θεία Κοινωνία ή Μετάληψη, η οποία αρχίζει με την ακολουθία της Προσκομιδής, που τελείται στην αριστερή κόγχη του Ιερού. Ήδη από την βυζαντινή εποχή η κόγχη αυτή έφερε την παράσταση της Άκρας Ταπεινώσεως, δηλαδή του Χριστού νεκρού μέσα στον τάφο με τον Σταυρό πίσω του. Η παράσταση αυτή συνδέεται με την ακολουθία της Προσκομιδής, κατά την οποία εξάγονται από το πρόσφορο οι καθορισμένες μερίδες του Αγίου Άρτου, ενώ οι ευχές και οι πράξεις του ιερέα αποτελούν ουσιαστικά αναπαράσταση της Σταύρωσης του Χριστού. Έτσι, η λεκτική αναπαράσταση της Σταύρωσης του Χριστού βρίσκει το εικονιστικό αντίστοιχό της στην παράσταση της Άκρας Ταπεινώσεως.

Όταν η ακολουθία της Προσκομιδής μεταφέρθηκε από την Θεία Λειτουργία στον Όρθρο, ο συμβολισμός της αναπαράστασης της Σταυρώσεως μετασχηματίστηκε. Θεωρήθηκε δηλαδή ότι η Θεία Λειτουργία συνολικά αναπαριστά το σύνολο της επίγειας ζωής του Χριστού. Επομένως, η ακολουθία της Προσκομιδής, επειδή τελείται πρώτη, ταυτίστηκε σταδιακά με την Γέννηση (αρχή του Μυστηρίου της Θείας Οικονομίας) και η κόγχη της Προθέσεως με την φάτνη της Βηθλεέμ. Έτσι, δημιουργήθηκε η συνήθεια να ιστορείται ενίοτε όχι η Άκρα Ταπείνωση, αλλά η Γέννηση.

Παραθέτω παρακάτω φωτογραφίες από κόγχες προθέσεως, τόσο με την παράσταση της Άκρας Ταπεινώσεως όσο και με εκείνην της Γεννήσεως.

Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου, Πλατανιώτισσα Αχαΐας (17ος αι. )

Ναός Αποτομής της Κεφαλής του Προδρόμου (των Μαυρομιχαλαίων),
αρχές 18ου αι., Αρεόπολη Μάνης

Βυζαντινός ναός, Έξω/Μεσσηνιακή Μάνη.
(Η παράσταση της Άκρας Ταπεινώσεως μόλις διακρίνεται).

Παλαιός Άγιος Βασίλειος Χελιδονίου Ηλείας (μισοκατεστραμμένος σήμερα),
(πιθανή χρονολόγηση αγιογραφίας: τέλη 19ου αιώνα)

Ιερά Μονή Ασκητή Γουμέρου

Δικαιολογημένη και αναμενόμενη είναι η αφιέρωση της πρώτης ουσιαστικά ανάρτησης του ιστολογίου σε ένα από τα σπουδαιότερα χριστιανικά μνημεία της Ηλείας, η αποκάλυψη του οποίου συγκίνησε όλους μας πριν μερικούς μήνες. Αναφέρομαι φυσικά στον μεταβυζαντινό ναό της Ιεράς Μονής Αγίας Ζώνης, γνωστής περισσότερο ως Μονής Ασκητή, που βρίσκεται στο χωριό Γούμερο του τέως Δήμου Ωλένης της Ηλείας.

Ο μεταβυζαντινός (περ. 16ος αι.) κατά τις πρώτες εκτιμήσεις της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας ναός αποκαλύφθηκε στα τέλη του περασμένου Αυγούστου, κατά τις εργασίες καθαρισμού του σπηλαίου για τον εορτασμό της Καταθέσεως της Τιμίας Ζώνης. Βέβαια, τα ανώτερα τμήματα των τοίχων του ναού ήταν ορατά και πριν, παρότι το μνημείο ήταν καταπλακωμένο από τμήμα της οροφής του σπηλαίου και κορμούς δέντρων, που έπεσαν στο χώρο μετά τις φωτιές του 2007.

Οι φιλότιμες προσπάθειες των χωριανών και στην συνέχεια οι ανασκαφές της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας  έφεραν ξανά στο φως έναν εντυπωσιακό ναό σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής. Η ιδιομορφία και συνάμα η γοητεία του έγκειται στον χώρο της κατασκευής του: ο βόρειος και νότιος τοίχος του έχουν χτιστεί σύρριζα στα τοιχώματα του σπηλαίου. Από το σωζόμενο ύψος των τοίχων και τα ίχνη ερεισμάτων στα ανώτερα σημεία φαίνεται ότι κατέληγε σε αψιδωτή οροφή. Τα τρία κλίτη χωρίζονται μεταξύ τους με δύο ζεύγη χτιστών στηλών ενώ η πρόσβαση στο πίσω μέρος του σπηλαίου με τους σταλακτίκες φαίνεται ότι γινόταν από μικρή θύρα (πορτοπούλα) στο δεξιό μέρος του Αγίου Βήματος (εκεί όπου συνήθως είναι το διακονικό).

Μπροστά από την κύρια είσοδο του ναού βρίσκεται ένα αβαθές όρυγμα (περιγράφεται συνήθως ως "πηγάδι"), το οποίο κατά την παράδοση περιέχει πάντοτε την ίδια ποσότητα νερού, όσοι και αν αντλήσουν από αυτό. Η θαυματουργική αυτή ιδιότητά του οφείλεται στο γεγονός ότι βρίσκεται πάνω από τον τάφο του Ασκητή, τον οποίο σύμφωνα με τον θρύλο σκότωσαν κατά λάθος κυνηγοί, περνώντας τον για ελάφι. 

Την Μονή συνοδεύει μία ακόμη παράδοση περί θαύματος: σε παλαιότερες εποχές συνέρρεαν εδώ πολλοί ασθενείς ή συγγενείς του "για να πιάσουν την στάλα", δηλαδή για να προσπαθήσουν να βάλουν σε μπουκάλι μία από τις σταγόνες που πέφτουν από την οροφή του σπηλαίου και να δώσουν το νερό ως αγίασμα στον ασθενή. Το αν η σταγόνα έπεφτε στο μπουκάλι προδήλωνε αν ο ασθενής θα γιατρευτεί. Αν, αντίθετα ήταν καταδικασμένος, η σταγόνα δεν επρόκειτο ποτέ να πέσει στο δοχείο.

Ελπίζω και εύχομαι η αξιέπαινη προσπάθεια των κατοίκων του χωριού να συνεχιστεί με τον ίδιο ζήλο από την Αρχαιολογία, για να δώσει πρώτα στο Γούμερο και έπειτα σε όλη την Ηλεία ένα κομμάτι της ιστορίας της.

Το εικονοστάσι της Τιμίας Ζώνης στο πλάτωμα πάνω από το μοναστήρι.

Ο βόρειος και δυτικός τοίχος με την είσοδο του σπηλαίου στο βάθος.

Το λιθόστρωτο καλντερίμι που οδηγεί στο φαράγγι.

Το Άγιο Βήμα από την εσωτερική πλευρά. Το μεγαλύτερο μέρος της αψίδας έχει καταρρεύσει. Στο κέντρο διακρίνονται οι χτιστές κολώνες, ενώ δεξιά η μικρή θύρα προς το πίσω μέρος του σπηλαίου.

Βόρειος, δυτικός και νότιος τοίχος.

Η είσοδος του σπηλαίου με τον εξωτερικό τοίχο.

Η εξωτερική πλευρά του δυτικού τοίχου. Στα δεξιά το "πηγάδι" με το αγίασμα.

Εισαγωγική ανάρτηση

Η Τέχνη, αυτό το παράξενο εργαλείο, συνοδεύει τον άνθρωπο από τις πρώτες κιόλας στιγμές της ύπαρξής του πάνω στον πλανήτη, του παρέχει την δυνατότητα να εκφράσει τις σκέψεις και τα συναισθήματά του και συγχρόνως να τους δώσει μια δυναμική αιωνιότητας. Ιδίως οι απεικονιστικές μορφές Τέχνης, όπως η ζωγραφική και η γλυπτική, αποδεικνύονται οι πιο ανθεκτικές, με δείγματά τους να φτάνουν σε εμάς από τους προϊστορικούς χρόνους.

Βασική παράμετρος της Τέχνης - καθώς πρόκειται για ένα επίσης έμφυτο χαρακτηριστικό του ανθρώπου - είναι η απεικόνιση του Θείου. Μεταξύ των αρχαιότερων σωζομένων έργων Τέχνης, παραδόθηκαν σε εμάς ποικίλων μορφών απεικονίσεις θεοτήτων, καθώς και αντικείμενα αφιερωμένα σε αυτές. Έτσι, τα δύο εγγενή χαρακτηριστικά του ανθρώπου, η ανάγκη για καλλιτεχνική έκφραση και η θρησκευτική πίστη, ενώθηκαν για να υπηρετήσουν το ένα το άλλο.

Στον Ορθόδοξο Χριστιανισμό, η σχέση αυτή εξελίχθηκε και αναπτύχθηκε πέρα από το σημείο που παρελήφθη, δηλαδή από την σε δυσθεώρητα ύψη ηρμένη αρχαιοελληνική τέχνη της απεικόνισης. Σχεδόν όλες οι μορφές της τέθηκαν στην υπηρεσία της λατρείας, με κυρίαρχες την αρχιτεκτονική (ναοδομία), την ζωγραφική (αγιογραφία), την γλυπτική (μαρμαρογλυπτική και ξυλογλυπτική), την μεταλλοτεχνία και την υφαντική. Κορυφαία έργα παραδόθηκαν στις επόμενες γενιές, για να συνοδεύσουν την ανθρωπότητα μαζί με τα υπόλοιπα αριστουργήματα της αρχαίας Τέχνης όλων των εποχών.

Μία ιδιομορφία επιφυλασσόταν, όμως, για την Ορθόδοξη καλλιτεχνία. Τα έργα της θεωρήθηκαν καθαγιασμένα από την συμμετοχή στην λατρεία, σε τέτοιο βαθμό, ώστε απαγορεύτηκε η χρήση τους για οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα. Λόγου χάριν, ένα δισκοπότηρο, χρησιμοποιημένο έστω και μία φορά, δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τίποτε άλλο, παρά για τον λόγο για τον οποίο κατασκευάστηκε. Μία φορητή εικόνα, σε φυσιολογικές συνθήκες, δεν χρησιμοποιείται για να στολίσει τον τοίχο ενός σπιτιού, αλλά ως μέσο προσκύνησης.

Ως παιδί είχα την τύχη, σαν παπαδάκι, να εξοικειωθώ με την εκκλησιαστική Τέχνη, πολύ περισσότερο δε με την ιδιαιτερότητά της, τους συμβολισμούς στις λεπτομέρειες της αρχιτεκτονικής ή στην παραμικρή πινελιά. Κι ακόμη, να νιώσω το φορτίο που φέρει, αφού έχει περιβάλλει και θα περιβάλλει την αγωνία, την ελπίδα, την χαρά, την προσευχή γενεών επί γενεών.

Το ιστολόγιο αυτό είναι μια προσπάθεια εξοικείωσής (και δικής μου) με την Τέχνη αυτή, όχι τόσο μέσω της θεωρητικής πραγμάτευσης του θέματος, όσο κυρίως μέσω της αισθητικής απόλαυσης με την βοήθεια της φωτογραφίας. Άλλωστε, η Τέχνη, ακόμη και η εκκλησιαστική, είναι πρωτίστως απόλαυση!

Καλή αρχή λοιπόν!