Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ ως ψυχοπομπός στην μεταβυζαντινή αγιογραφία

Η μεταβυζαντινή εκκλησιαστική τέχνη, χωρίς να απομακρύνεται ποτέ εντελώς από την κοιτίδα της, ακολούθησε νέους δρόμους σε σχέση με την βυζαντινή αγιογραφία. Η στενή επαφή της με την λαϊκή τέχνη, με την λαϊκή θεώρηση της χριστιανικής πίστης, αλλά και με την τέχνη της Δύσης, δημιούργησε ένα θαυμαστό αποτέλεσμα, που συγκινεί όχι λιγότερο σε σχέση με τον προκάτοχό της.

Ενδιαφέρουσα από αυτήν την άποψη είναι και η μεταβυζαντινή απεικόνιση του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Γνωρίζουμε ότι στην βυζαντινή αγιογραφία οι μορφές των δύο μεγάλων Αρχαγγέλων δεν διαφέρουν ιδιαίτερα, καθώς βασίζονται είτε στην απεικόνισή τους ως στρατιωτών είτε ως υπηρετών του βυζαντινού αυτοκράτορα. 

Ωστόσο, στα μεταβυζαντινά χρόνια επικράτησε ο Μιχαήλ να ιστορείται αποκλειστικά με έντονο τον στρατιωτικό χαρακτήρα και μάλιστα με την χρήση στην στολή του αποτροπαϊκών συμβόλων και ως ψυχοπομπός. Το τελευταίο στοιχείο φαίνεται να αποτελεί επίδραση λαϊκών δοξασιών στην τέχνη, αφού αποτελεί κοινή πίστη του κόσμου ότι η ψυχή μετά τον θάνατο μεταφέρεται από τον Αρχάγγελο αυτό μπροστά στον Θεό για να κριθεί.

Στις εικόνες που παρατίθενται στο άρθρο, οι οποίες προέρχονται από όλον σχεδόν τον ελληνικό γεωγραφικό χώρο, παρατηρούμε εκτός από την πολεμική - αποτροπαϊκή εξάρτηση (θώρακας με "γοργόνειο", ξίφος, περικεφαλαία) την παρουσία πλάστιγγας (σύμβολο της μεταθανάτιας κρίσης των ψυχών) και μιας σπαργανωμένης μορφής στα χέρια του Αρχαγγέλου (συνηθισμένη απεικόνιση της ανθρώπινης ψυχή/ς), αλλά και μιας ανθρώπινης μορφής κάτω από τα πόδια του, που αντιπροσωπεύει τον άνθρωπο που μόλις έχει αφήσει την ψυχή του στα χέρια του Μιχαήλ.

Η στάση του Αρχαγγέλου πάνω στο νεκρό ανθρώπινο σώμα (το οποίο σε ορισμένες εικόνες απεικονίζεται με έκφραση βαθιάς οδύνης), θυμίζει την λαϊκή αντίληψη, κατά την οποία οι καταραμένοι δεν μπορούν να ξεψυχήσουν αν δεν τους πατήσει αυτός που έδωσε την κατάρα.

Φορητή εικόνα του 17ου, αρχές του 18ου αιώνα μ.Χ.
από το τέμπλο της εκκλησίας του μετοχίου
Μονής Κλοπεδή, Λέσβος.

Ηλίας Μόσκος, 17ος αι.

Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου,
Λάγια Μάνης.

Ιερά Μονή Ταξιαρχών, Καλύβια Αττικής. 18ος αι.

Ιερός Ναός Ζωοδόχου Πηγής.
Κάστρο Ζαρνάτας, Μάνη.

Ιερός Ναός Παμμεγίστων Ταξιαρχών Γερακώνας (Γουμένισσα).

Μονή Αρχαγγέλου Μιχαήλ Θάσου.

Μονή Παναγίας Σπηλιώτισσας Μάνης.

Μονή Πανορμίτη, Σύμη.

Ναός Παλαιού Κοιμητηρίου Ιαλυσού Ρόδου (1890)

Τέλη 18ου-αρχές 19ου αιώνα. Messina.
Βυζαντ. & Χριστιαν. Μουσείο, Αθήνα

Αντώνιος Μυταράς, τέλη 16ου-αρχές 17ου αι.
Βενετία. Ελληνικό Ινστιτούτο

Γεώργιος Κορτεζάς, Οι Αρχάγγελοι Γαβριήλ, Μιχαήλ και Ραφαήλ (16ος αι.).
Μουσείο Αντιβουνιώτισσας, Κέρκυρα.

Θεόκλητος Τσαλπατούρος περ. 1880,
Ιερός Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου Ηράκλειας Ηλείας.