Ἅγιος Μάρκος ὁ Ἀπόστολος καὶ Εὐαγγελιστὴς

Τυχαίνει φέτος μαζί με την εορτή της Ζωοδόχου Πηγής να εορτάζεται από την Εκκλησία και η μνήμη του Αποστόλου και Ευαγγελιστή Μάρκου. Ανήκε στον κύκλο τον Εβδομήκοντα Αποστόλων και συνδέθηκε στενά με τους Αποστόλους Πέτρο, Παύλο και Βαρνάβα, ενώ το σπίτι της μητέρας του στα Ιεροσόλυμα αποτέλεσε τόπο συνάθροισης των πρώτων Χριστιανών και υπ' αυτήν την έννοια μια από τις πρώτες εκκλησίες.

Στην εικονογραφία παριστάνεται συνήθως ως άνδρας στην ακμή της ηλικίας του, με γένια μαύρα, να συγγράφει ή να κρατάει το Ευαγγέλιό του, που κατατάχθηκε δεύτερο στο κανόνα της Καινής Διαθήκης.

Στην εικονογραφική παράδοση της χριστιανικής τέχνης οι Ευαγγελιστές συμβολίζονται επίσης ως άγγελος (Ματθαίος), λέων (Μάρκος), βούς (Λουκάς) και αετός (Ιωάννης). Τα σύμβολα είναι ειλημένα από το προφητικό όραμα του Ιεζεκιήλ (1.5-14), όπου τα όντα αυτά περιστοιχίζουν τον θρόνο του Θεού και ψάλλουν τον ύμνο Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ· πλήρης ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ τῆς δόξης σου. Η απόδοση των συμβόλων σε κάθε Ευαγγελιστή οφείλεται στον Άγιο Ιερώνυμο, σύμφωνα με τον οποίο ο λέων αντιπροσωπεύει τον Ευαγγελιστή Μάρκο, αφού ως βασιλιάς των ζώων αντιπροσωπεύει την τονιζόμενη στο ευαγγελικό του έργο ιδέα της Βασιλείας των Ουρανών.

Επομένως, η συγκεκριμένη απεικόνιση των Ευαγγελιστών είναι απολύτως συμβολική και ουδεμία σχέση έχει με ζωολατρεία στον Χριστιανισμό, όπως επιχείρησαν να υποστηρίξουν ορισμένοι, άσχετοι με το πνεύμα της χριστιανικής πίστης και εικονογραφίας.

Από δεξιά προς αριστερά: οι Ευαγγελιστές Ματθαίος
και Μάρκος και Η ιστορία του Ιώβ.
(Κοίμηση της Θεοτόκου Ηράκλειας Ηλείας, 19ος αι.)

Οι Άγιοι Νεομάρτυρες Χρίστος και Πανάγος οι εν Γαστούνῃ

Μέχρι πριν 9 χρόνια η Ηλεία εστερείτο ντόπιων Αγίων, οι οποίοι έζησαν ή συνέδεσαν με κάποιον τρόπο την ζωή του με την εκκλησιαστική αυτή περιφέρεια. Το 2005, προφανώς χάριτι Θεού, ήρθε στο φως στην Ρουμανία το μοναδικό αντίγραφο του συναξαρίου και της ασματικής ακολουθίας των ξεχασμένων Νεομαρτύρων Χρίστου του Ιερέα και Πανάγου, που μαρτύρησαν δι' αποκεφαλισμού το 1716, αρνούμενοι να ασπασθούν τον μωαμεθανισμό (Ιωάννη Γ. Χατζή, Zαχαρία Καραντινού Ακολουθία και Συναξάρι των Νεομαρτύρων Χρίστου και Πανάγου των εκ Γαστούνης (1716). Εκδόσεις Κάλαμος, Αθήνα 2005).

Με τις προσπάθειες της Μητρόπολης ανακαλύφθηκαν όλο και περισσότερα στοιχεία για τους Αγίους αυτούς, με αποκορύφωμα την ανακάλυψη μικρού τμήματος λειψάνου του Αγίου Πανάγου. Όπως ανακοινώθηκε σε τιμητική εκδήλωση στην Γαστούνη το 2010 από τον εφημέριο του ναού του Αγίου Νικολάου της ίδια πόλης, σε παλαιά ξύλινη λειψανοθήκη (που είχε ξεχαστεί στο σκευοφυλάκιο του ναού και καταστράφηκε από την παλαιότητα) μεταξύ άλλων ιερών λειψάνων βρέθηκε και ένα μικρό οστό καλυμμένο με κερί. Όταν αφαιρέθηκε το κερί αποκαλύφθηκαν χαραγμένες πάνω στο οστό οι λέξεις: "Πανάγος. Ήλις" και η χρονολογία "1716". Έγινε τότε προφανής η ταυτότητα του λειψάνου. Τοποθετήθηκε έκτοτε σε νέα λειψανοθήκη και λιτανεύεται κάθε χρόνο κατά την εορτή των Αγίων, στις 9 Μαρτίου.

Οι σωροί των Αγίων δεν έχουν εντοπιστεί, αφού μετά το μαρτύριό τους ενταφιάστηκαν εντός του Ιερού Βήματος του παλαιού ναού του Αγίου Νικολάου Γαστούνης. Ο ναός αυτός κατεδαφίστηκε προ δεκαετιών (όταν η ύπαρξη των δύο Νεομαρτύρων ήταν ακόμη ξεχασμένη) και στην θέση του βρίσκεται σήμερα η πλατεία της πόλης. Βέβαια, στο σημείο του Ιερού Βήματος υπάρχει ως σήμερα η Αγία Τράπεζα του παλαιού ναού, που υποδεικνύει και τον τάφο των Αγίων.

Προς το παρόν δεν υπάρχει εικόνα των Ηλείων Νεομαρτύρων. Κατά την λιτάνευση του ιερού λειψάνου του Αγίου Πανάγου χρησιμοποιείται η εικόνα των "Ἁγίων Νεομαρτύρων τῶν μετὰ τὴν Ἄλωσιν ἀθλησάντων".

Η εικόνα από το εσωτερικό της λειψανοθήκης του Αγίου Πανάγου.

Οἱ Ἅγιοι Νεομάρτυρες οἱ μετὰ τὴν Ἄλωσιν τῆς Κωνσταντινούπολης.
Εικόνα που χρησιμοποιείται ελλείψει άλλης των δύο Ηλείων Αγίων. 

Η λειψανοθήκη του Αγίου Πανάγου
πάνω στο Αγία Τράπεζα του παλαιού ναού.
(Από την δέηση κατά την διάρκεια
της λιτάνευσης του λειψάνου, Σάββατο 8/3/2014)

Η επιστροφή του λειψάνου και της εικόνας
στον ναό του Αγίου Νικολάου (8/3/2014)

Η εκδίωξη των Πρωτοπλάστων

Η τέταρτη Κυριακή του Τριωδίου ή Κυριακή της Τυρινής είναι αφιερωμένη στην ανάμνηση της εκδίωξης των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, υπόμνηση της υποχρέωσής μας να ξεκινήσουμε επιτέλους εν όψει της Σαρακοστής τον αγώνα της επανόδου στην χαμένη μακαριότητα.

Το θέμα της εκδίωξης των Πρωτοπλάστων είναι γνωστό και αγαπητό από τους αγιογράφους, που προσπαθούν να αποδώσουν την οδύνη του Αδάμ και της Εύας, όπως και τα γυμνά τους σώματα με τα τυποποιημένα μέσα της αγιογραφικής τέχνης, που δεν είναι συνηθισμένη στην απεικόνιση του γυμνού ανθρώπινου σώματος.

Ἡ ἐξορία τοῦ Ἀδὰμ καὶ Εὔας (1876-1879),
Ιερός Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου, Ηράκλεια Ηλείας.

Άγιος Χαράλαμπος ο Ιερομάρτυρας

Ο "γεράκος", όπως συνηθίζουν οι Ηλείοι και δη οι Πύργιοι, να αποκαλούν τον Άγιο Χαράλαμπο (και άλλους γέροντες Αγίους, όπως ο Μέγας Αθανάσιος), απολαμβάνει μεγάλης τιμής, όχι μόνο στον Πύργο, του οποίου αποτελεί πολιούχο, αλλά και σε όλη σχεδόν την Μητρόπολη Ηλείας. Χαρακτηριστικό είναι ότι σε 33 ενορίες τελείται λιτάνευση της εικόνας του κατά την ημέρα της εορτής του, μεταξύ αυτών και στο χωριό μου.

Στην εικονογραφία παρουσιάζεται πάντοτε ως υπερήλικας, συνηθέστερα με λευκή μακρυά γενειάδα, καθώς σύμφωνα με το συναξάριό του μαρτύρησε σε ηλικία 113 ετών. Ως ιερομάρτυρας (δηλαδή ιερωμένος που μαρτύρησε) είναι ντυμένος με ιερατικά άμφια και φέρει στο αριστερό του χέρι Ευαγγέλιο.

Η εφέστια εικόνα του ιστορικού ναϋδρίου
του Αγίου Χαραλάμπους στον Πύργο (19ος αι.)

Ο Άγιος Χαράλαμπος. Έργο της αγιογραφικής αδελφότητας
των Αβραμαίων του Αγίου Όρους. Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου
Ηράκλειας Ηλείας (1922).

Το χωνευτήρι

Ορισμένα σημεία του ορθόδοξου ναού είναι ελάχιστα ή και καθόλου γνωστά στους περισσότερους, είτε γιατί βρίσκονται σε σημεία του που η πρόσβαση είναι περιορισμένη, είτε γιατί χρησιμοποιούνται σπανιότερα, καθώς προορίζονται για συγκεκριμένες τελετές. 

Σε αυτά ανήκει και το χωνευτήρι, κοινό χαρακτηριστικό των παλαιότερων ναών και πιο σπάνιο στους νεότερους. Πρόκειται για ένα αβαθές σχετικά όρυγμα στο δάπεδο του ναού, τέτοιο ώστε να έχει ως πάτο το χώμα (προκειμένου να μπορεί να απορροφήσει τα νερά), συνηθέστερα στην βορειοδυτική ή νοτιοδυτική γωνία του ναού, στο οποίο απορρίπτονται τα ύδατα  μετά την ολοκλήρωση του βαπτίσματος. Εκεί καταλήγουν, επίσης, τα υπόλοιπα του αγιασμού που απομένει στην κολυμβήθρα κατά την εορτή των Φώτων ή εκείνου που οι πιστοί, έχοντας φυλάξει όλο το χρόνο στο σπίτι τους, επιστρέφουν στον ναό για να παραλάβουν τον νέο. Τέλος, στην εξαιρετικά σπάνια περίπτωση που συμβεί κάποιο ατύχημα με την Θεία Κοινωνία κατά την μετάληψη των πιστών, το παραμικρό ίχνος συλλέγεται και ρίχνεται στο χωνευτήρι.

Η λογική του συγκεκριμένου χώρου έγκειται στην ιδέα ότι τα υλικά που εμπλέκονται στα Ιερά Μυστήρια δεν μπορούν να απορριφθούν σε σημείο που πατούν άνθρωποι (το πάτημα ιερών αντικειμένων θεωρείται βεβήλωση) ή προσεγγίζουν ακάθαρτα ζώα. Με την απόρριψη στο χωνευτήρι εξασφαλίζεται ότι τα υπόλοιπα των Μυστηρίων θα προστατευτούν από την βεβήλωση, αφού στον χώρο αυτό σπάνια προσεγγίζει άνθρωπος και σίγουρα δεν πατάει κανείς.

Παλαιός Άγιος Βασίλειος Χελιδονίου Ηλείας (μισοκατεστραμμένος σήμερα),
χωνευτήρι στην βορειοδυτική γωνία. Ναός πιθανώς 19ου αιώνα (ίσως παλαιότερος).

Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου Ηράκλειας, 19ου αιώνα.
Χωνευτήρι στην νοτιοδυτική γωνία. Στο δεξιό μέρος της εικόνας
λεκάνη απορροής με κλίση, στο αριστερό το αβαθές όρυγμα (περ. 0,5 μέτρα)

Η εικονογραφία της Προθέσεως

Στον Ορθόδοξο ναό, κάθε σημείο έχει τον συμβολισμό του και ως εκ τούτου, την εικονογραφία του. Περισσότερο ισχύει αυτή η αρχή για τον χώρο του Ιερού Βήματος, όπου λαμβάνει χώρο το σημαντικότερο και ιερότερο μέρος της Θείας Λειτουργίας.

Η Θεία Λειτουργία έχει ως αναπόσπαστο και κεντρικό σημείο της την Θεία Κοινωνία ή Μετάληψη, η οποία αρχίζει με την ακολουθία της Προσκομιδής, που τελείται στην αριστερή κόγχη του Ιερού. Ήδη από την βυζαντινή εποχή η κόγχη αυτή έφερε την παράσταση της Άκρας Ταπεινώσεως, δηλαδή του Χριστού νεκρού μέσα στον τάφο με τον Σταυρό πίσω του. Η παράσταση αυτή συνδέεται με την ακολουθία της Προσκομιδής, κατά την οποία εξάγονται από το πρόσφορο οι καθορισμένες μερίδες του Αγίου Άρτου, ενώ οι ευχές και οι πράξεις του ιερέα αποτελούν ουσιαστικά αναπαράσταση της Σταύρωσης του Χριστού. Έτσι, η λεκτική αναπαράσταση της Σταύρωσης του Χριστού βρίσκει το εικονιστικό αντίστοιχό της στην παράσταση της Άκρας Ταπεινώσεως.

Όταν η ακολουθία της Προσκομιδής μεταφέρθηκε από την Θεία Λειτουργία στον Όρθρο, ο συμβολισμός της αναπαράστασης της Σταυρώσεως μετασχηματίστηκε. Θεωρήθηκε δηλαδή ότι η Θεία Λειτουργία συνολικά αναπαριστά το σύνολο της επίγειας ζωής του Χριστού. Επομένως, η ακολουθία της Προσκομιδής, επειδή τελείται πρώτη, ταυτίστηκε σταδιακά με την Γέννηση (αρχή του Μυστηρίου της Θείας Οικονομίας) και η κόγχη της Προθέσεως με την φάτνη της Βηθλεέμ. Έτσι, δημιουργήθηκε η συνήθεια να ιστορείται ενίοτε όχι η Άκρα Ταπείνωση, αλλά η Γέννηση.

Παραθέτω παρακάτω φωτογραφίες από κόγχες προθέσεως, τόσο με την παράσταση της Άκρας Ταπεινώσεως όσο και με εκείνην της Γεννήσεως.

Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου, Πλατανιώτισσα Αχαΐας (17ος αι. )

Ναός Αποτομής της Κεφαλής του Προδρόμου (των Μαυρομιχαλαίων),
αρχές 18ου αι., Αρεόπολη Μάνης

Βυζαντινός ναός, Έξω/Μεσσηνιακή Μάνη.
(Η παράσταση της Άκρας Ταπεινώσεως μόλις διακρίνεται).

Παλαιός Άγιος Βασίλειος Χελιδονίου Ηλείας (μισοκατεστραμμένος σήμερα),
(πιθανή χρονολόγηση αγιογραφίας: τέλη 19ου αιώνα)

Ιερά Μονή Ασκητή Γουμέρου

Δικαιολογημένη και αναμενόμενη είναι η αφιέρωση της πρώτης ουσιαστικά ανάρτησης του ιστολογίου σε ένα από τα σπουδαιότερα χριστιανικά μνημεία της Ηλείας, η αποκάλυψη του οποίου συγκίνησε όλους μας πριν μερικούς μήνες. Αναφέρομαι φυσικά στον μεταβυζαντινό ναό της Ιεράς Μονής Αγίας Ζώνης, γνωστής περισσότερο ως Μονής Ασκητή, που βρίσκεται στο χωριό Γούμερο του τέως Δήμου Ωλένης της Ηλείας.

Ο μεταβυζαντινός (περ. 16ος αι.) κατά τις πρώτες εκτιμήσεις της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας ναός αποκαλύφθηκε στα τέλη του περασμένου Αυγούστου, κατά τις εργασίες καθαρισμού του σπηλαίου για τον εορτασμό της Καταθέσεως της Τιμίας Ζώνης. Βέβαια, τα ανώτερα τμήματα των τοίχων του ναού ήταν ορατά και πριν, παρότι το μνημείο ήταν καταπλακωμένο από τμήμα της οροφής του σπηλαίου και κορμούς δέντρων, που έπεσαν στο χώρο μετά τις φωτιές του 2007.

Οι φιλότιμες προσπάθειες των χωριανών και στην συνέχεια οι ανασκαφές της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας  έφεραν ξανά στο φως έναν εντυπωσιακό ναό σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής. Η ιδιομορφία και συνάμα η γοητεία του έγκειται στον χώρο της κατασκευής του: ο βόρειος και νότιος τοίχος του έχουν χτιστεί σύρριζα στα τοιχώματα του σπηλαίου. Από το σωζόμενο ύψος των τοίχων και τα ίχνη ερεισμάτων στα ανώτερα σημεία φαίνεται ότι κατέληγε σε αψιδωτή οροφή. Τα τρία κλίτη χωρίζονται μεταξύ τους με δύο ζεύγη χτιστών στηλών ενώ η πρόσβαση στο πίσω μέρος του σπηλαίου με τους σταλακτίκες φαίνεται ότι γινόταν από μικρή θύρα (πορτοπούλα) στο δεξιό μέρος του Αγίου Βήματος (εκεί όπου συνήθως είναι το διακονικό).

Μπροστά από την κύρια είσοδο του ναού βρίσκεται ένα αβαθές όρυγμα (περιγράφεται συνήθως ως "πηγάδι"), το οποίο κατά την παράδοση περιέχει πάντοτε την ίδια ποσότητα νερού, όσοι και αν αντλήσουν από αυτό. Η θαυματουργική αυτή ιδιότητά του οφείλεται στο γεγονός ότι βρίσκεται πάνω από τον τάφο του Ασκητή, τον οποίο σύμφωνα με τον θρύλο σκότωσαν κατά λάθος κυνηγοί, περνώντας τον για ελάφι. 

Την Μονή συνοδεύει μία ακόμη παράδοση περί θαύματος: σε παλαιότερες εποχές συνέρρεαν εδώ πολλοί ασθενείς ή συγγενείς του "για να πιάσουν την στάλα", δηλαδή για να προσπαθήσουν να βάλουν σε μπουκάλι μία από τις σταγόνες που πέφτουν από την οροφή του σπηλαίου και να δώσουν το νερό ως αγίασμα στον ασθενή. Το αν η σταγόνα έπεφτε στο μπουκάλι προδήλωνε αν ο ασθενής θα γιατρευτεί. Αν, αντίθετα ήταν καταδικασμένος, η σταγόνα δεν επρόκειτο ποτέ να πέσει στο δοχείο.

Ελπίζω και εύχομαι η αξιέπαινη προσπάθεια των κατοίκων του χωριού να συνεχιστεί με τον ίδιο ζήλο από την Αρχαιολογία, για να δώσει πρώτα στο Γούμερο και έπειτα σε όλη την Ηλεία ένα κομμάτι της ιστορίας της.

Το εικονοστάσι της Τιμίας Ζώνης στο πλάτωμα πάνω από το μοναστήρι.

Ο βόρειος και δυτικός τοίχος με την είσοδο του σπηλαίου στο βάθος.

Το λιθόστρωτο καλντερίμι που οδηγεί στο φαράγγι.

Το Άγιο Βήμα από την εσωτερική πλευρά. Το μεγαλύτερο μέρος της αψίδας έχει καταρρεύσει. Στο κέντρο διακρίνονται οι χτιστές κολώνες, ενώ δεξιά η μικρή θύρα προς το πίσω μέρος του σπηλαίου.

Βόρειος, δυτικός και νότιος τοίχος.

Η είσοδος του σπηλαίου με τον εξωτερικό τοίχο.

Η εξωτερική πλευρά του δυτικού τοίχου. Στα δεξιά το "πηγάδι" με το αγίασμα.