Άγιος Χριστόφορος ο κυνοκέφαλος

Από τις πιο παράξενες και σπάνιες απεικονίσεις της ορθόδοξης εικονογραφίας αποτελεί η μορφή του σήμερα τιμώμενου Αγίου Χριστοφόρου. Από τον 17ο αιώνα και μέχρι τον 19ο  κυριαρχούσε στους ναούς η ιστόρησή του ως κυνοκεφάλου, δηλαδή με σώμα ανθρώπου και κεφαλή σκύλου, ενώ στην βυζντινή τέχνη απαντά αποκλειστικά η απεικόνισή του ως αγένειου νέου με στρατιωτική ενδυμασία. Ποικίλες είναι οι ερμηνείες που έχουν επιχειρηθεί, οι οποίες άλλοτε λαμβάνουν υπόψη τους την παραδεδομένη ιστορία της ζωής του Αγίου και άλλοτε την αγνοούν. 

Σύμφωνα, λοιπόν, με το συναξάρι του Αγίου (όπως παρατίθεται στο Μηναίον Μαΐου): καὶ περὶ τούτου τοῦ ἐνδόξου καὶ μεγαλομάρτυρος λέγεται τερατώδη τινὰ καὶ παράδοξα. ὅτι τε κυνοπρόσωπος ἦν (τουτέστι δύσμορφος καὶ ἄγριος τὴν ὄψιν) ἐκ τῆς χώρας τῶν τοὺς ἀνθρώπους κατεσθιόντων.

Είναι φανερό ήδη από τον βίο του Αγίου ότι η απεικόνισή του με κεφαλή σκύλου ερμηνεύεται εξ αρχής ως σύμβολο σωματικής ασχήμιας και όχι ως κυριολεκτικός χαρακτηρισμός.

Από την ίδια πηγή παραδίδεται ότι το πρότερο όνομα του Αγίου ήταν Ῥέπρεβος. Ο σχολιαστής του Μηναίου αναφέρει σε υποσημείωση ότι: τὸ Ῥέπρεβος, ἀρχαῖον ὄνομα τοῦ Ἁγίου Χριστοφόρου, φαίνεται Ῥωμαϊκόν, ὅ ἐστι Λατινικόν κατά τι παρηλλαγμένον, καὶ ἔδει γράφεσθαι ὀρθότερον Ῥέπρεβος (ἐκ τοῦ Reprobus), ὅπερ ἐξελληνιζόμενον σημαίνει τὸν ἀδόκιμον, ἀπόβλητον ἐκ Θεοῦ, καὶ ἑπομένως ἐπάρατον, στυγερόν, συνήθως δὲ τὸν ἔχοντα ὀλέθριόν τι εἰς τὴν φυσιογνωμίαν αὐτοῦ. Τοιοῦτον ὄνομα, εἴτε κυρίως εἴτε ἐπιθετικῶς, ἐδόθη ἀναμφιβόλως εἰς τὸν Ἅγιον διὰ τὴν δυσμορφίαν αὐτοῦ καὶ ἀγριότητα τοῦ ἤθους, ἐὰν ὅλως ἀληθεύωσι τὰ τῶν Συναξαριστῶν.

Το πρώτο όνομα του Αγίου (το οποίο αντικατέστησε το Χριστόφορος, όταν βαπτίστηκε μαζί με τους Ρωμαίους στρατιώτες που τον οδηγούσαν ενώπιον του αυτοκράτορα Δεκίου, από τον Ιερομάρτυρα Βαβύλα στην Αντιόχεια) αποτελεί, επομένως, για τον Σχολιαστή μία ακόμη ένδειξη ότι η σωματική δυσμορφία και η καταγωγή του από φυλή αγρίων είναι τα στοιχεία που οδήγησαν στον χαρακτηρισμό του ως κυνόμορφου. 

Προς την ίδια κατεύθυνση δείχνει και η φράση που παραδίδεται στο συναξάρι Delehaye: ἀλλά τινες αὐτὸν οὔτως ὑπενόησαν διὰ τὸ ἐθνικόν καὶ ἄγριον και φοβερόν. 
Την ίδια ερμηνεία δίνει και ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στον Συναξαριστή του: Kυνοπρόσωπος ἐδὼ πρέπει νὰ νοηθῇ ὅτι ὁ Ἁγιος ἦτον ναὶ ἄσχημος καὶ ἄμορφος εἰς τὸ πρόσωπον, ὄχι δὲ καὶ πὼς εἶχε σκύλου μορφὴν μὲ τελειότητα, καθῶς οὐ καλῶς ἱστοροῦσιν αὐτὸν μερικοὶ ἀμαθεῖς ζωγράφοι. Ἀνθρώπινον γὰρ πρόσωπον εἶχε, καθῶς καὶ οἱ λοιποὶ ἄνθρωποι, ἄσχημον ὄμως καὶ φοβερὸν καὶ ἠγριωμένον. Ἕνα γὰρ εἶδος καὶ μίαν φύσιν ἐποίησεν ὁ Θεὸς ὅλων τῶν ἀνθρώπων, κἀν καὶ μερικοὶ ὀλίγον παραλλάττουσιν ἀπό τοὺς ἄλλους, κατά τινα ἀνομοιότητα.

Θα μπορούσαμε, επομένως, να υποθέσουμε ότι η ζωόμορφη απεικόνιση του Αγίου αποτελεί εισχώρηση της λαϊκή φαντασίας και της λαϊκής τέχνης στην αγιογραφία, ειδικά εφόσον η βιογραφία του δίνει το κατάλληλο έρεισμα. Θα πρέπει να συνυπολογίσουμε εδώ και την ευρεία απήχηση της Φυλλάδας του Μεγαλεξάνδρου, που, στην τελευταία, πεζή και δημώδη μορφή της, αποτέλεσε προσφιλέστατο ανάγνωσμα από τον 17ο αιώνα και εξής (εποχή που ταυτίζεται με την εμφάνιση και ακμή της κυνόμορφης απεικόνισης του Αγίου Χριστοφόρου). Στην Φυλλάδα περιγράφεται η συνάντηση του Μεγαλεξάνδρου με την φυλή των Κυνοκεφάλων και η μεταξύ τους μάχη, που καταλήγει με νίκη του πρώτου.

Σημειώνεται ότι η περισσότερο γνωστή σήμερα απεικόνιση του Αγίου Χριστοφόρου με ανθρώπινη μορφή και ενώ μεταφέρει στους ώμους του τον Χριστό ως μικρό παιδί μέσα σε ποτάμι δεν παραδίδεται από κανένα ορθόδοξο κείμενο και σήμερα είναι γενικά παραδεκτό ότι προέρχεται από δυτικές παραδόσεις.

Ιερός ναός Αγίων Αναργύρων Αντρωνίου Ηλείας (18ος αιώνας)

Ιερός Ναός Αγίου Αθανασίου Αλεποχωρίου Διδυμοτείχου.

Καθολικό Κάτω Μονής Δίβρης Ηλείας (18ος αιώνας)

Ιερός Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου, Λίνδος Ρόδου.

Ναός Παμμεγίστων Ταξιαρχών, Μηλιές Πηλίου (18ος αιώνας)

Συλλογή Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου (1685)

Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την συγκεκριμένη απεικόνιση του Αγίου Χριστοφόρου μπορείτε να βρείτε εδώ, εδώ και εδώ.

Εικονογραφία της Αγίας Μαύρας

Πιθανώς για τους περισσότερους Έλληνες, πλην των Επτανησίων και των Ηλείων, η Αγία Μαύρα, αν δεν είναι σχεδόν άγνωστη, πάντως δεν συγκαταλέγεται ανάμεσα στους πιο γνωστούς Αγίους.

Η τιμή της, μαζί με του συζύγου και συναθλητή της Τιμοθέου, έφτασε στα Επτάνησα μέσω του Φράγκου Δούκα των Αθηνών, Walter του ΣΤ΄, κόμη της Βριέννης (συχνά αναφέρεται στις Ελληνικές πηγές ως Ουάλτερος ή Βάλτερος Βριέννιος). Συγκεκριμένα, παραδίδεται ότι ο κόμης της Βριέννης καταγόταν από την γαλλική πόλη Sainte Maure (Αγία Μαύρα) και μετά την κατάκτηση της Λευκάδας καθιέρωσε στο νησί την τιμή της Αγίας. Μάλιστα, κατά τους μεσσαιωνικούς χρόνους το νησί ήταν γνωστό με το όνομά της, ενώ το ίδιο όνομα φέρει και το κάστρο που διατηρείται ως σήμερα στην είσοδο του νησιού. Εντός του υπήρχε ως τις αρχές του 19ου αιώνα ο ναός που έχτισε στο όνομα της Αγίας Μαύρας η Ελένη Παλαιολογίνα στα μέσα του 15ου αιώνα.

Χάρη στους Φράγκους φαίνεται ότι έφτασε η τιμή της Αγίας Μαύρας και στα υπόλοιπα νησιά των Επτανήσων, κυρίως δε στην Ζάκυνθο, όπου βρίσκεται ο περίφημος ναός της, στο χωριό Μαχαιράδο (ανοικοδομούμενος σήμερα μετά από πυρκαγιά).

Εξαιτίας των στενών επαφών και των συνεχών ανταλλαγών μεταξύ Ζακύνθου και Ηλείας, ήδη από τα προεπαναστατικά χρόνια, η Αγία Μαύρα είναι ιδιαίτερα σεβαστή σε όλον τον Ηλειακό κάμπο: αρκετοί ναοί είναι αφιερωμένοι στην μνήμη της, όπως στο ομώνυμο χωριό του δήμου Πηνειού (πρώην Σαμπάναγα). Η 3η Μαΐου εορτάζεται, επίσης, με λαμπρότητα και σε πολλά χωριά του Δήμου Αρχαίας Ολυμπίας, όπως στην Ηράκλεια, στο Σμίλα και στον Πλάτανο.

Κατά κύριο λόγο, η Αγία Μαύρα παριστάνεται στις φορητές εικόνες μόνη της, χωρίς την συνοδεία του συζύγου της, Αγίου Τιμοθέου, γεγονός που αντικατοπτρίζεται και στην αφιέρωση των ναών μόνο στο όνομά της. Παρουσιάζεται ως νέα και όμορφη (κατά την βιογραφία που παρατίθεται στο Μηναῖον Μαΐου, το ζεύγος των Αγίων είχε μόλις συμπληρώσει 20 ημέρες έγγαμου βίου κατά το μαρτύριο), φέροντας το διακριτικό των γυναικών μαρτύρων, δηλαδή άλλοτε τον Σταυρό, άλλοτε το βάιον του φοίνικος ή ενίοτε και τα δύο.

Η Αγία Μαύρα (Ναΐδριο εντός του Κάστρου της Λευκάδας)

 Η εικόνα της Αγίας Μαύρας Μαχαιράδου Ζακύνθου.

Η Αγία Μαύρα, έργο του Πυργίου αγιογράφου
 Κωνσταντίνου Μιαούλη (1962)
(Ιερός ναός Αγ. Αθανασίου Ηράκλειας Ηλείας)

Ἅγιος Μάρκος ὁ Ἀπόστολος καὶ Εὐαγγελιστὴς

Τυχαίνει φέτος μαζί με την εορτή της Ζωοδόχου Πηγής να εορτάζεται από την Εκκλησία και η μνήμη του Αποστόλου και Ευαγγελιστή Μάρκου. Ανήκε στον κύκλο τον Εβδομήκοντα Αποστόλων και συνδέθηκε στενά με τους Αποστόλους Πέτρο, Παύλο και Βαρνάβα, ενώ το σπίτι της μητέρας του στα Ιεροσόλυμα αποτέλεσε τόπο συνάθροισης των πρώτων Χριστιανών και υπ' αυτήν την έννοια μια από τις πρώτες εκκλησίες.

Στην εικονογραφία παριστάνεται συνήθως ως άνδρας στην ακμή της ηλικίας του, με γένια μαύρα, να συγγράφει ή να κρατάει το Ευαγγέλιό του, που κατατάχθηκε δεύτερο στο κανόνα της Καινής Διαθήκης.

Στην εικονογραφική παράδοση της χριστιανικής τέχνης οι Ευαγγελιστές συμβολίζονται επίσης ως άγγελος (Ματθαίος), λέων (Μάρκος), βούς (Λουκάς) και αετός (Ιωάννης). Τα σύμβολα είναι ειλημένα από το προφητικό όραμα του Ιεζεκιήλ (1.5-14), όπου τα όντα αυτά περιστοιχίζουν τον θρόνο του Θεού και ψάλλουν τον ύμνο Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ· πλήρης ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ τῆς δόξης σου. Η απόδοση των συμβόλων σε κάθε Ευαγγελιστή οφείλεται στον Άγιο Ιερώνυμο, σύμφωνα με τον οποίο ο λέων αντιπροσωπεύει τον Ευαγγελιστή Μάρκο, αφού ως βασιλιάς των ζώων αντιπροσωπεύει την τονιζόμενη στο ευαγγελικό του έργο ιδέα της Βασιλείας των Ουρανών.

Επομένως, η συγκεκριμένη απεικόνιση των Ευαγγελιστών είναι απολύτως συμβολική και ουδεμία σχέση έχει με ζωολατρεία στον Χριστιανισμό, όπως επιχείρησαν να υποστηρίξουν ορισμένοι, άσχετοι με το πνεύμα της χριστιανικής πίστης και εικονογραφίας.

Από δεξιά προς αριστερά: οι Ευαγγελιστές Ματθαίος
και Μάρκος και Η ιστορία του Ιώβ.
(Κοίμηση της Θεοτόκου Ηράκλειας Ηλείας, 19ος αι.)

Οι Άγιοι Νεομάρτυρες Χρίστος και Πανάγος οι εν Γαστούνῃ

Μέχρι πριν 9 χρόνια η Ηλεία εστερείτο ντόπιων Αγίων, οι οποίοι έζησαν ή συνέδεσαν με κάποιον τρόπο την ζωή του με την εκκλησιαστική αυτή περιφέρεια. Το 2005, προφανώς χάριτι Θεού, ήρθε στο φως στην Ρουμανία το μοναδικό αντίγραφο του συναξαρίου και της ασματικής ακολουθίας των ξεχασμένων Νεομαρτύρων Χρίστου του Ιερέα και Πανάγου, που μαρτύρησαν δι' αποκεφαλισμού το 1716, αρνούμενοι να ασπασθούν τον μωαμεθανισμό (Ιωάννη Γ. Χατζή, Zαχαρία Καραντινού Ακολουθία και Συναξάρι των Νεομαρτύρων Χρίστου και Πανάγου των εκ Γαστούνης (1716). Εκδόσεις Κάλαμος, Αθήνα 2005).

Με τις προσπάθειες της Μητρόπολης ανακαλύφθηκαν όλο και περισσότερα στοιχεία για τους Αγίους αυτούς, με αποκορύφωμα την ανακάλυψη μικρού τμήματος λειψάνου του Αγίου Πανάγου. Όπως ανακοινώθηκε σε τιμητική εκδήλωση στην Γαστούνη το 2010 από τον εφημέριο του ναού του Αγίου Νικολάου της ίδια πόλης, σε παλαιά ξύλινη λειψανοθήκη (που είχε ξεχαστεί στο σκευοφυλάκιο του ναού και καταστράφηκε από την παλαιότητα) μεταξύ άλλων ιερών λειψάνων βρέθηκε και ένα μικρό οστό καλυμμένο με κερί. Όταν αφαιρέθηκε το κερί αποκαλύφθηκαν χαραγμένες πάνω στο οστό οι λέξεις: "Πανάγος. Ήλις" και η χρονολογία "1716". Έγινε τότε προφανής η ταυτότητα του λειψάνου. Τοποθετήθηκε έκτοτε σε νέα λειψανοθήκη και λιτανεύεται κάθε χρόνο κατά την εορτή των Αγίων, στις 9 Μαρτίου.

Οι σωροί των Αγίων δεν έχουν εντοπιστεί, αφού μετά το μαρτύριό τους ενταφιάστηκαν εντός του Ιερού Βήματος του παλαιού ναού του Αγίου Νικολάου Γαστούνης. Ο ναός αυτός κατεδαφίστηκε προ δεκαετιών (όταν η ύπαρξη των δύο Νεομαρτύρων ήταν ακόμη ξεχασμένη) και στην θέση του βρίσκεται σήμερα η πλατεία της πόλης. Βέβαια, στο σημείο του Ιερού Βήματος υπάρχει ως σήμερα η Αγία Τράπεζα του παλαιού ναού, που υποδεικνύει και τον τάφο των Αγίων.

Προς το παρόν δεν υπάρχει εικόνα των Ηλείων Νεομαρτύρων. Κατά την λιτάνευση του ιερού λειψάνου του Αγίου Πανάγου χρησιμοποιείται η εικόνα των "Ἁγίων Νεομαρτύρων τῶν μετὰ τὴν Ἄλωσιν ἀθλησάντων".

Η εικόνα από το εσωτερικό της λειψανοθήκης του Αγίου Πανάγου.

Οἱ Ἅγιοι Νεομάρτυρες οἱ μετὰ τὴν Ἄλωσιν τῆς Κωνσταντινούπολης.
Εικόνα που χρησιμοποιείται ελλείψει άλλης των δύο Ηλείων Αγίων. 

Η λειψανοθήκη του Αγίου Πανάγου
πάνω στο Αγία Τράπεζα του παλαιού ναού.
(Από την δέηση κατά την διάρκεια
της λιτάνευσης του λειψάνου, Σάββατο 8/3/2014)

Η επιστροφή του λειψάνου και της εικόνας
στον ναό του Αγίου Νικολάου (8/3/2014)

Η εκδίωξη των Πρωτοπλάστων

Η τέταρτη Κυριακή του Τριωδίου ή Κυριακή της Τυρινής είναι αφιερωμένη στην ανάμνηση της εκδίωξης των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, υπόμνηση της υποχρέωσής μας να ξεκινήσουμε επιτέλους εν όψει της Σαρακοστής τον αγώνα της επανόδου στην χαμένη μακαριότητα.

Το θέμα της εκδίωξης των Πρωτοπλάστων είναι γνωστό και αγαπητό από τους αγιογράφους, που προσπαθούν να αποδώσουν την οδύνη του Αδάμ και της Εύας, όπως και τα γυμνά τους σώματα με τα τυποποιημένα μέσα της αγιογραφικής τέχνης, που δεν είναι συνηθισμένη στην απεικόνιση του γυμνού ανθρώπινου σώματος.

Ἡ ἐξορία τοῦ Ἀδὰμ καὶ Εὔας (1876-1879),
Ιερός Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου, Ηράκλεια Ηλείας.

Άγιος Χαράλαμπος ο Ιερομάρτυρας

Ο "γεράκος", όπως συνηθίζουν οι Ηλείοι και δη οι Πύργιοι, να αποκαλούν τον Άγιο Χαράλαμπο (και άλλους γέροντες Αγίους, όπως ο Μέγας Αθανάσιος), απολαμβάνει μεγάλης τιμής, όχι μόνο στον Πύργο, του οποίου αποτελεί πολιούχο, αλλά και σε όλη σχεδόν την Μητρόπολη Ηλείας. Χαρακτηριστικό είναι ότι σε 33 ενορίες τελείται λιτάνευση της εικόνας του κατά την ημέρα της εορτής του, μεταξύ αυτών και στο χωριό μου.

Στην εικονογραφία παρουσιάζεται πάντοτε ως υπερήλικας, συνηθέστερα με λευκή μακρυά γενειάδα, καθώς σύμφωνα με το συναξάριό του μαρτύρησε σε ηλικία 113 ετών. Ως ιερομάρτυρας (δηλαδή ιερωμένος που μαρτύρησε) είναι ντυμένος με ιερατικά άμφια και φέρει στο αριστερό του χέρι Ευαγγέλιο.

Η εφέστια εικόνα του ιστορικού ναϋδρίου
του Αγίου Χαραλάμπους στον Πύργο (19ος αι.)

Ο Άγιος Χαράλαμπος. Έργο της αγιογραφικής αδελφότητας
των Αβραμαίων του Αγίου Όρους. Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου
Ηράκλειας Ηλείας (1922).

Το χωνευτήρι

Ορισμένα σημεία του ορθόδοξου ναού είναι ελάχιστα ή και καθόλου γνωστά στους περισσότερους, είτε γιατί βρίσκονται σε σημεία του που η πρόσβαση είναι περιορισμένη, είτε γιατί χρησιμοποιούνται σπανιότερα, καθώς προορίζονται για συγκεκριμένες τελετές. 

Σε αυτά ανήκει και το χωνευτήρι, κοινό χαρακτηριστικό των παλαιότερων ναών και πιο σπάνιο στους νεότερους. Πρόκειται για ένα αβαθές σχετικά όρυγμα στο δάπεδο του ναού, τέτοιο ώστε να έχει ως πάτο το χώμα (προκειμένου να μπορεί να απορροφήσει τα νερά), συνηθέστερα στην βορειοδυτική ή νοτιοδυτική γωνία του ναού, στο οποίο απορρίπτονται τα ύδατα  μετά την ολοκλήρωση του βαπτίσματος. Εκεί καταλήγουν, επίσης, τα υπόλοιπα του αγιασμού που απομένει στην κολυμβήθρα κατά την εορτή των Φώτων ή εκείνου που οι πιστοί, έχοντας φυλάξει όλο το χρόνο στο σπίτι τους, επιστρέφουν στον ναό για να παραλάβουν τον νέο. Τέλος, στην εξαιρετικά σπάνια περίπτωση που συμβεί κάποιο ατύχημα με την Θεία Κοινωνία κατά την μετάληψη των πιστών, το παραμικρό ίχνος συλλέγεται και ρίχνεται στο χωνευτήρι.

Η λογική του συγκεκριμένου χώρου έγκειται στην ιδέα ότι τα υλικά που εμπλέκονται στα Ιερά Μυστήρια δεν μπορούν να απορριφθούν σε σημείο που πατούν άνθρωποι (το πάτημα ιερών αντικειμένων θεωρείται βεβήλωση) ή προσεγγίζουν ακάθαρτα ζώα. Με την απόρριψη στο χωνευτήρι εξασφαλίζεται ότι τα υπόλοιπα των Μυστηρίων θα προστατευτούν από την βεβήλωση, αφού στον χώρο αυτό σπάνια προσεγγίζει άνθρωπος και σίγουρα δεν πατάει κανείς.

Παλαιός Άγιος Βασίλειος Χελιδονίου Ηλείας (μισοκατεστραμμένος σήμερα),
χωνευτήρι στην βορειοδυτική γωνία. Ναός πιθανώς 19ου αιώνα (ίσως παλαιότερος).

Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου Ηράκλειας, 19ου αιώνα.
Χωνευτήρι στην νοτιοδυτική γωνία. Στο δεξιό μέρος της εικόνας
λεκάνη απορροής με κλίση, στο αριστερό το αβαθές όρυγμα (περ. 0,5 μέτρα)