Οι εγκαυστικές εικόνες της μονής Σινά

Η εγκαυστική, ως τεχνική της κατασκευής εικόνων κυρίως φορητών (αν και στους αρχαίους συγγραφείς μαρτυρείται η χρήση της και στην τοιχογραφία), βασίζεται στην ανάμειξη των χρωμάτων σε θερμό κερί και όχι σε αυγό (αυγοτέμπερα) ή έλαιο (ελαιογραφία). Οι εικόνες που παράγονται με την μέθοδο αυτή ονομάζονται εγκαυστικές ή κηρόχυτες.

Η εγκαυστική αποτελεί αρχαία τεχνική που χρησιμοποιήθηκε κυρίως στην Αίγυπτο από τον 2ο αι. π. Χ. κυρίως για την φιλοτέχνηση των νεκρικών πορτραίτων τύπου Φαγιούμ, ενώ υιοθετήθηκε και στην πρωτοχριστιανική τέχνη για την ιστόρηση ιερών εικόνων. Αποτελεί, έτσι, τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην αρχαία (ελληνιστική) και στην χριστιανική τέχνη.

Τα αρχαιότερα δείγματα εγκαυστικής τέχνης φυλάσσονται σήμερα στην Ιερά Μονή Αγίας Αικατερίνης Θεοβαδίστου Όρους Σινά, που διαθέτει την πληρέστερη παγκοσμίως συλλογή χριστιανικής τέχνης. Πρόκειται για φορητές εικόνες κατασκευασμένες πριν την περίοδο της εικονομαχίας, δηλαδή από τις αρχές του 6ου ως και τον 9ο αιώνα.

Αυτό που μεταξύ άλλων τις καθιστά εξαιρετικά ενδιαφέρουσες είναι το γεγονός ότι επιβεβαιώνουν την διατήρηση των μοτίβων στην ορθόδοξη τέχνη από τους πρωτοχριστιανικούς χρόνους ως σήμερα. Παραδείγματος χάρη, σε αυτές τις εικόνες διαπιστώνεται ήδη προσπάθεια υπέρβασης του χώρου και του χρόνου και απόδοσης των μορφών ως υπερβατικών, αφαιρετικών και άχρονων. Ακόμη, απαντούν συγκεκριμένα μοτίβα, όπως η απεικόνιση του Χριστού ως ένθρονου παντοκράτορα, η απεικόνιση των μαρτύρων με σταυρό στο δεξί τους χέρι (σύμβολο του μαρτυρίου τους) και της Θεοτόκου ως ένθρονης βρεφοκρατούσας περιστοιχιζόμενης από Αγγέλους.

(οι τίτλοι των εικόνων στην συνέχεια παραπέμπουν σε ενημερωτικές ιστοσελίδες σχετικά με την ερμηνεία τους)

Ο Χριστός Παντοκράτωρ
(α΄ μισό 6ου αιώνα).

Η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα
(α΄ μισό 6ου αιώνα)

Η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα ένθρονη,
περιστοιχιζόμενη από τους Αγίους Θεόδωρο (αριστερά),
Γεώργιο (δεξιά) και αγγέλους.
(β΄ μισό 6ου αιώνα)

Ο Απόστολος Πέτρος
(β΄ μισό 6ου αιώνα).

Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος
(6ος αιώνας).

Οι Άγιοι Σέργιος και Βάκχος
(6ος - 7ος αιώνας).

Ο Χριστός ένθρονος
(αρχές 7ου αιώνα).

Οι Άγιοι Τρεις Παίδες εν καμίνῳ
(7ος αιώνας).

Η Γέννησις του Χριστού
(7ος - 8ος αιώνας).

Η Γέννησις του Χριστού
(8ος - 9ος αιώνας).

Χρήσιμοι σύνδεσμοι:

Η τεχνική της εγκαυστικής (Wikipedia)

Οι εικόνες της Μονής Σινά (Επίσημη ιστοσελίδα της Μονής Σινά)

Η πρώτη ιερή εικόνα των Αγίων Νεομαρτύρων Χρίστου και Πανάγου των εν Γαστούνῃ

Η Ιερά Μητρόπολις Ηλείας με τετραήμερο εορτασμό τιμά την μνήμη των Νεομαρτύρων Χρίστου και Πανάγου και των 50 ακόμη ανωνύμων μαρτύρων που σφαγιάστηκαν στην Γαστούνη και την περιοχή της κατά το έτος 1716 αρνούμενοι να αλλαξοπιστήσουν. Πρόκειται για την όγδοη χρονιά που τελείται επισήμως η εορτή αυτή, μετά την γνωστοποίηση της ύπαρξης των ντόπιων αυτών Αγίων, με την ανακάλυψη της ακολουθίας τους σε χειρόγραφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ρουμανίας από τον Δρ. Νεωτέρας Ιστορίας κ. Ι. Χατζή (Για ένα σύντομο ιστορικό της επαν-ανακάλυψης των Νεομαρτύρων της Γαστούνης βλ. την δημοσίευση "Οι Άγιοι Νεομάρτυρες Χρίστος καὶ Πανάγος οι εν Γαστούνῃ"). Κέντρα του εορτασμού είναι πάντοτε οι δύο πόλεις της Γαστούνης και της Ανδραβίδας, η πρώτη γενέτειρα του Αγίου Πανάγου και τόπος ταφής και των δύο νεομαρτύρων, και η δεύτερη γενέτειρα του Αγίου Χρίστου. 

Μέχρι πέρυσι, δεν υπήρχε καμμία γνωστή εικόνα των δύο Αγίων, πλην μια απεικόνισης του Αγίου Χρίστου σε εικόνα του Ιερού Μητροπολιτικού Ναού του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Πατρών. Εκεί ο συγκεκριμένος Νεομάρτυρας συμπεριελαμβανόταν στους σχετιζομένους με την Ιερά Μητρόπολη Πατρών Αγίους, καθώς σύμφωνα με το συναξάριο χειροτονήθηκε ιερέας σε αυτήν την πόλη.

Το κενό αυτό στην τιμή των δύο Αγίων κάλυψε η ιστορηθείσα κατά το 2014 από την Σχολή Βυζαντινής Αγιογραφίας της Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας εικόνα, η οποία τέθηκε για πρώτη φορά προς προσκύνηση στον εφετινό εορτασμό. 

Οι Άγιοι Νεομάρτυρες Χρίστος και Πανάγος.
Σχολή Βυζαντινής Αγιογραφίας
Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας, 2014.

Η εικόνα με την επιγραφή "Οι Άγιοι Νεομάρτυρες Χρίστος και Πανάγος" απεικονίζει στα αριστερά τον Άγιο Πανάγο με περιβολή της εποχής του, η οποία όμως είναι δηλωτική και της θέσης που κατείχε ως σύνδικος Γαστούνης, σύμφωνα με το συναξάριο (έχει μάλιστα υποστηριχτεί επανηλειμμένα και θεωρείται πλέον επαρκώς αποδεδειγμένο ότι πρόκειται για τον καταγεγραμμένο σε έγγραφα της Βενετικής Διοίκησης σύνδικο της πόλεως Γαστούνης Πανάγο Σισίνη, της οικογένειας δηλαδή από την οποία προήλθαν πνευματικοί και πολιτικοί άνδρες της Ηλείας). Όπως συνηθίζεται στις απεικονίσεις των μη ιερωμένων μαρτύρων, φέρει στο δεξί χέρι σταυρό, σύμβολο του μαρτυρίου του, και στο αριστερό παπυρικό κύλινδρο, σύμβολο της εγκόλπωσης εκ μέρους του θείου λόγου.

Στο δεξιό μέρος απεικονίζεται ο Άγιος Χρίστος με ιερατική περιβολή. Στο αριστερό του χέρι, καλυμμένο με το φαιλώνιο (κίνηση εμπνευσμένη από το τυπικό της αυλής του βυζαντινού αυτοκράτορα, που δηλώνει συστολή λόγω της ιερότητας του βασταζομένου αντικειμένου) κρατά Ευαγγέλιο, ενώ με το δεξί χέρι ευλογεί.

Και οι δύο Άγιοι απεικονίζονται σε νεαρή ηλικία, όπως υπονοεί και το συναξάριό τους. Σε αυτό, μάλιστα, αναφέρεται ότι ο Άγιος Χρίστος είχε την εποχή του μαρτυρίου του μικρά παιδιά.

Η αξία της εικόνας έγκειται όχι μόνο στην κάλυψη του κενού της απεικόνισης των δύο Αγίων ή στην ιστορική σημασία που έχει η ιστόρησή της από την τοπική σχολή Βυζαντινής Αγιογραφίας, αλλά και στον συμβολισμό της. Αποδεικνύεται ότι η βυζαντινή αγιογραφία δεν είναι νεκρή τέχνη, αλλά εξελίσσεται και δημιουργεί καινούρια έργα, όπως εξακολουθούν να εμφανίζονται νέοι Άγιοι.

(Η φωτογραφία της εικόνας δεν έχει σκοπό να θίξει πνευματικά δικαιώματα, αλλά αντιθέτως να προβάλει το έργο της Σχολής Βυζαντινής Αγιογραφίας της Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας. Αν με την δημοσίευσή της παραβιάζονται τα πνευματικά δικαιώματα του αγιογράφου, παρακαλώ επικοινωνήστε μαζί μου για να αφαιρεθεί).

Ο Αγιογράφος Θεόδωρος Πουλάκης

Ο Θεόδωρος Πουλάκης (1622 - 1692) θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους αντιπροσώπους της Κρητικής Σχολής. Γεννήθηκε στα Χανιά αλλά σπούδασε στην Βενετία, που την εποχή εκείνη αποτελούσε ακμάζουσα ελληνική παροικία με σπουδαία καλλιτεχνική παραγωγή. Αργότερα εγκαταστάθηκε στα βενετοκρατούμενα Επτάνησα. Πέθανε το 1692 στην Κέρκυρα, αφήνοντας πίσω του ένα εξαιρετικά πλούσιο έργο, διασκορπισμένο σήμερα σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και της Ιταλίας.

Το έργο του φέρει έντονες επιρροές από την φλαμανδική ζωγραφική, χωρίς να ξεχνά εντελώς τα βυζαντινά πρότυπα, ενώ επηρέασε, μαζί με το έργο του επίσης κορυφαίου Εμμανουήλ Τζάνε, την εξέλιξη της λεγόμενης Επτανησιακής Σχολής.

"Νώε τοὺς ἰδίους συγγενεῖς καὶ τὰ ζώα
εἰς τὴν Κιβωτὸν εἰσάγων"
(Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας)

Ὁ Ἀρχάγγελος Μιχαὴλ
(β΄ μισό 17ου αι. Μουσείο Μπενάκη)

Η ανάληψη του προφήτη Ηλία.
(β΄ μισό 17ου αιώνα.
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο)

Ἡ Ἁγία Τριάς, Ἡ εἰς Ἄδου κάθοδος,
Ὁ Χριστὸς ἐν τῷ Παραδείσῳ
καὶ ὁ Ἐπιτάφιος Θρῆνος.
(β΄ μισό 17ου αι.
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο)

Ἐπὶ σοι χαίρει και άλλες σκηνές.
(1670-1690, Μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου, Πάτμος)

Ἡ Γέννησις τοῦ Χριστοῦ
(λεπτομέρεια της προηγούμενης εικόνας)

Ἐπὶ σοὶ χαίρει.
(β΄ μισό 17ου αι. Μουσείο Μπενάκη)

Το προπατορικό αμάρτημα.
(λεπτομέρεια της προηγούμενης εικόνας)

Ἡ Γέννησις τοῦ Χριστοῦ.
(1675, Μουσείο Correr, Βενετία)

Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα.
Στην κάτω ζώνη το θαύμα της Κασσωπίτρας.
(β΄ μισό 17ου αι. Κέρκυρα)

Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος
και σκηνές από τον βίο του.
(Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων)

Ὁ Ἅγιος Νικόλαος
και σκηνές από τον βίο του.

Ὁ Ἅγιος Σπυρίδων
και σκηνές από τον βίο του.
(β΄ μισό 17ου αι. Μουσείο Μπενάκη)

Ὁ Ἅγιος Ιωάννης ὁ Θεολόγος καὶ Εὐαγγελιστὴς.
(1672, Ναός Αρχιεπισκοπής Λευκωσίας Κύπρου)

Τὸ λείψανον τοῦ Ἁγίου Σπυρίδωνος.
(1670 - 1690, Κρήτη)

Η Θεοτόκος Ῥίζα τοῦ Ἰεσσαί.
(1666, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο)

Ἡ Σταύρωσις τοῦ Χριστοῦ.
(Εικόνα δωδεκαόρτου από τον ναό Παναγίας
Χρυσοπολίτισσας Λάρνακας Κύπρου, 
β΄ μισό 17ου αι.)

Ἡ Ἀνάστασις τοῦ Χριστοῦ.
(Εικόνα δωδεκαόρτου από τον ναό Παναγίας
Χρυσοπολίτισσας Λάρνακας Κύπρου,
β΄ μισό 17ου αι.)

Ὁ βυθισμὸς τοῦ Ἰωσήφ έν λάκκῳ
καὶ ἡ πρὸς τοὺς Ἰσμαηλίτας ἀπόδοσις.
(1677-1682. Ανήκει σε σύνολο 10 παραστάσεων με θέμα την ζωή
του Ιωσήφ τοῦ Παγκάλου. Από αυτές οι 4 ανήκαν στην συλλογή
Καυταντζόγλου και δωρήθηκαν πρόσφατα στο
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης. Άλλες 4
βρίσκονται στις αποθήκες του Μουσείου Palazzo Venezia της Ρώμης,
ως τμήμα της συλλογής Sterbini ενώ οι υπόλοιπες 2 είναι ανέκδοτες)

Ο Ιακώβ ... τον θάνατον του Ιωσήφ ορών τον χιτώνα
(εικόνα συλλογής Καυταντζόγλου, σήμερα στο Μουσείο
Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης. Βλ. παραπάνω)

Ἡ συκοφαντία ὑπὸ τῆς γυναικὸς τοῦ Πετεφρῆ καὶ ἡ κρίσις αὐτοῦ.
(εικόνα συλλογής Καυταντζόγλου, σήμερα στο Μουσείο
Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης. Βλ. παραπάνω)

Οι τρεις Μάγοι στην Ορθόδοξη εικονογραφία

Αναπόσπαστο τμήμα της Ορθόδοξης εικονογραφίας της Γέννησης του Χριστού είναι και τα πρόσωπα των τριών Μάγων. Απεικονίζονται συνήθως έφιπποι στο βάθος της εικόνας να παρατηρούν τον "νεοφανή ἀστέρα", ο οποίος τους οδηγεί στον τόπο γέννησης του Χριστού. Η τάση σύμπτυξης του χρόνου, που χαρακτηρίζει την ορθόδοξη εικόνα, έχει δημιουργήσει την εντύπωση ότι η προσκύνηση των Μάγων έλαβε χώρα στο σπήλαιο της Γέννησης. Στην πραγματικότητα, το Ευαγγέλιο του Ματθαίου, που είναι και το μόνο που αναφέρεται στο γεγονός, αναφέρει: "καὶ ἐλθόντες εἰς τὴν οἰκίαν εἶδον τὸ παιδίον μετὰ Μαρίας τῆς μητρὸς αὐτοῦ...". Αυτό σημαίνει ότι από την γέννηση του Θείου Βρέφους ως την άφιξη των Μάγων είχε μεσολαβήσει κάποιο διάστημα, που επέτρεψε στον Ιωσήφ να εξασφαλίσει κανονικό κατάλυμα στην Βηθλεέμ και να εγκαταλείψει την φάτνη μαζί με την Θεοτόκο και το Βρέφος.

Τόσο στην Ορθόδοξη, όσο και στην Καθολική εικονογραφία, τα πρόσωπα των Τριών Μάγων απεικονίζονται με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Καθένας από αυτούς εικονίζεται σε διαφορετική ηλικία: ο ένας γέροντας με λευκά γένια, ο δεύτερος μεσήλικας με καστανή γενειάδα και ο τρίτος νεαρός αγένειος. Με τον τρόπο αυτό συμβολίζεται η συμμετοχή ολόκληρης της ανθρωπότητας στην προσκύνηση του νεογέννητου Χριστού. Σε κάποιες ρωμαιοκαθολικές απεικονίσεις, μάλιστα, ένας από τους τρεις απεικονίζεται και ως νέγρος, με τον ίδιο συμβολισμό.

Πέραν της παρουσίας των τριών Μάγων στην εικόνα της Γέννησης, δεν λείπουν και οι παραστάσεις της προσκύνησης των Μάγων καθ' αυτής (που συνήθως απεικονίζεται σαν να έλαβε χώρα στην φάτνη) ή ακόμη και του ταξιδιού των Μάγων.

Kόραμα, Nαός 7, Nέα Eκκλησία, Tokali II, Άγιος Bασίλειος.

Άγιος Απολλινάριος ο Νέος, Ραβέννα,
 περ. 561 μ. Χ. (ψηφιδωτό)

Καθολικό Μονής Δαφνίου, τέλη 11ου αι. 

Άγιος Νικόλαος Ορφανός,
Θεσσαλονίκη 1310-1320 μ.Χ.

Γεώργιος Καστροφύλαξ (1746)
Παλαιός ναός Αγίου Μηνά Ηρακλείου.

Santa Maria Trastevere.

Ιερός Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου Κρεμλίνου,
1481 μ. Χ. (τοιχογραφία)

Μονή Φεραπόντοβ, 1500 μ. Χ.
(τοιχογραφία)

Μιχαήλ Δαμασκηνός, 16ος αιώνας.
Συλλογή Αγίας Αικατερίνης Σινά, Ηράκλειο.

Θεόκλητος Τσαλπατούρος, Ιερός Ναός
 Κοιμήσεως Θεοτόκου Ηράκλειας Ηλείας, περ. 1880 μ. Χ.

Το ταξίδι των τριών Μάγων (1315 - 1320).
 Ψηφιδωτό στη Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολης

Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ ως ψυχοπομπός στην μεταβυζαντινή αγιογραφία

Η μεταβυζαντινή εκκλησιαστική τέχνη, χωρίς να απομακρύνεται ποτέ εντελώς από την κοιτίδα της, ακολούθησε νέους δρόμους σε σχέση με την βυζαντινή αγιογραφία. Η στενή επαφή της με την λαϊκή τέχνη, με την λαϊκή θεώρηση της χριστιανικής πίστης, αλλά και με την τέχνη της Δύσης, δημιούργησε ένα θαυμαστό αποτέλεσμα, που συγκινεί όχι λιγότερο σε σχέση με τον προκάτοχό της.

Ενδιαφέρουσα από αυτήν την άποψη είναι και η μεταβυζαντινή απεικόνιση του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Γνωρίζουμε ότι στην βυζαντινή αγιογραφία οι μορφές των δύο μεγάλων Αρχαγγέλων δεν διαφέρουν ιδιαίτερα, καθώς βασίζονται είτε στην απεικόνισή τους ως στρατιωτών είτε ως υπηρετών του βυζαντινού αυτοκράτορα. 

Ωστόσο, στα μεταβυζαντινά χρόνια επικράτησε ο Μιχαήλ να ιστορείται αποκλειστικά με έντονο τον στρατιωτικό χαρακτήρα και μάλιστα με την χρήση στην στολή του αποτροπαϊκών συμβόλων και ως ψυχοπομπός. Το τελευταίο στοιχείο φαίνεται να αποτελεί επίδραση λαϊκών δοξασιών στην τέχνη, αφού αποτελεί κοινή πίστη του κόσμου ότι η ψυχή μετά τον θάνατο μεταφέρεται από τον Αρχάγγελο αυτό μπροστά στον Θεό για να κριθεί.

Στις εικόνες που παρατίθενται στο άρθρο, οι οποίες προέρχονται από όλον σχεδόν τον ελληνικό γεωγραφικό χώρο, παρατηρούμε εκτός από την πολεμική - αποτροπαϊκή εξάρτηση (θώρακας με "γοργόνειο", ξίφος, περικεφαλαία) την παρουσία πλάστιγγας (σύμβολο της μεταθανάτιας κρίσης των ψυχών) και μιας σπαργανωμένης μορφής στα χέρια του Αρχαγγέλου (συνηθισμένη απεικόνιση της ανθρώπινης ψυχή/ς), αλλά και μιας ανθρώπινης μορφής κάτω από τα πόδια του, που αντιπροσωπεύει τον άνθρωπο που μόλις έχει αφήσει την ψυχή του στα χέρια του Μιχαήλ.

Η στάση του Αρχαγγέλου πάνω στο νεκρό ανθρώπινο σώμα (το οποίο σε ορισμένες εικόνες απεικονίζεται με έκφραση βαθιάς οδύνης), θυμίζει την λαϊκή αντίληψη, κατά την οποία οι καταραμένοι δεν μπορούν να ξεψυχήσουν αν δεν τους πατήσει αυτός που έδωσε την κατάρα.

Φορητή εικόνα του 17ου, αρχές του 18ου αιώνα μ.Χ.
από το τέμπλο της εκκλησίας του μετοχίου
Μονής Κλοπεδή, Λέσβος.

Ηλίας Μόσκος, 17ος αι.

Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου,
Λάγια Μάνης.

Ιερά Μονή Ταξιαρχών, Καλύβια Αττικής. 18ος αι.

Ιερός Ναός Ζωοδόχου Πηγής.
Κάστρο Ζαρνάτας, Μάνη.

Ιερός Ναός Παμμεγίστων Ταξιαρχών Γερακώνας (Γουμένισσα).

Μονή Αρχαγγέλου Μιχαήλ Θάσου.

Μονή Παναγίας Σπηλιώτισσας Μάνης.

Μονή Πανορμίτη, Σύμη.

Ναός Παλαιού Κοιμητηρίου Ιαλυσού Ρόδου (1890)

Τέλη 18ου-αρχές 19ου αιώνα. Messina.
Βυζαντ. & Χριστιαν. Μουσείο, Αθήνα

Αντώνιος Μυταράς, τέλη 16ου-αρχές 17ου αι.
Βενετία. Ελληνικό Ινστιτούτο

Γεώργιος Κορτεζάς, Οι Αρχάγγελοι Γαβριήλ, Μιχαήλ και Ραφαήλ (16ος αι.).
Μουσείο Αντιβουνιώτισσας, Κέρκυρα.

Θεόκλητος Τσαλπατούρος περ. 1880,
Ιερός Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου Ηράκλειας Ηλείας.