Ο ναός των Αγίων Αναργύρων στο Αντρώνι Ηλείας

Άποψη του ναού από την νοτιοδυτική γωνία.

Έχω και παλαιότερα αναφερθεί στον ναό των Αγίων Αναργύρων του Αντρωνίου Ηλείας, ο οποίος είναι γνωστός κυρίως για την σπάνια απεικόνιση του Αγίου Χριστοφόρου ως κυνοπροσώπου. Ωστόσο, ο ναός παρουσιάζει ενδιαφέρον γενικότερα ως μνημείο λόγω της τέχνης που διασώζει. 

Το μνημείο δεν έχει μελετηθεί επισήμως από την αρμόδια αρχαιολογική υπηρεσία, η οποία έχει αποφανθεί μόνο για τον εκτιμώμενο χρόνο οικοδόμησης και αγιογράφησής του στο κείμενο του αρχαιολογικού χαρακτηρισμού. Σύμφωνα, λοιπόν, με την υπουργική απόφαση ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ31/48942/1712/6-12-1999, η οποία δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 2253/Β/31-12-1999, ο ναός οικοδομήθηκε κατά την περίοδο της όψιμης Τουρκοκρατίας (δηλαδή μετά το 1715) ως θολοσκέπαστος και διακοσμήθηκε με αγιογραφίες κατά τον ίδιο αιώνα. Το κείμενο του αρχαιολογικού χαρακτηρισμού έχει ως εξής: 

Κηρύσσουμε τον Ι. Ναό Αγίων Αναργύρων στην κοινότητα Αντρώνι, δήμου Λασιώνος, νομού Ηλείας, ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο.

Ο ναός ανήκει στην περίοδο της όψιμης τουρκοκρατίας. Αρχικά ήταν θολοσκεπής, ενώ σήμερα διασώζεται ως μονόχωρος, ξυλόστεγος, που καταλήγει ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα.

Στον νότιο και τον ανατολικό τοίχο του διατηρούνται τοιχογραφίες, όπως και στο κτιστό του τέμπλο, οι οποίες χρονολογούνται στον 18ο αι.

Πρέπει, βέβαια, να σημειώσουμε ότι κατά την απογραφή της εκκλησιαστικής περιουσίας στην Πελοπόννησο από τους Βενετούς κατά το έτος 1700, καταγράφεται στο Αντρώνι ένας μόνο ναός, τιμώμενος επ' ονόματι των Αγίων Αναργύρων (βλ. Π. Θ. Παπαθεοδώρου, "Η περιουσία ναών και μονών της ορεινής Ηλείας στα 1700", Ηλειακή Πρωτοχρονιά 9, σσ. 280-287). Αν πρόκειται για τον ίδιο ναό, αυτό σημαίνει ότι οι Άγιοι Ανάργυροι χτίστηκαν πιθανώς τον 17ο και όχι τον 18ο αιώνα.

Το αγιογραφημένο τέμπλο του ναού και τμήμα του νότιου τοίχου.

Τμήμα του νότιου τοίχου με τοιχογραφίες.

Η αγιογραφημένη κόγχη του ιερού.

Λεπτομέρεια από την κόγχη του ιερού με την Πλατυτέρα.

Λεπτομέρεια από την κόγχη του ιερού με τις παραστάσεις
της Θείας Μεταλήψεως και της Θείας Μεταδόσεως.
Στο κάτω μέρος διακρίνεται η παράσταση
των συλλειτουργούντων ιεραρχών.

Δυσανάγνωστη επιγραφή πάνω από την Ωραία Πύλη.

Πιθανώς δίνει πληροφορίες

για τον χρόνο αγιογράφησης του ναού

και την ταυτότητα του καλλιτέχνη.

Όπως τονίζει και η αρχαιολογική υπηρεσία, ο ναός ήταν αρχικά θολοσκέπαστος. Η μορφή του τροποποιήθηκε ατέχνως κατά την δεκαετία του 1960, πιθανώς επειδή είχε υποστεί ζημιές, οπότε και μετατράπηκε στην μονόχωρη ξυλόστεγη βασιλική που βλέπουμε σήμερα. Η αρχική θολοσκέπαστη μορφή του, πάντως, πιθανώς το συνδέει με τα επίσης θολοσκέπαστα καθολικά των μονών Χρυσοπηγής και Κάτω Δίβρης. Η μεν μονή Χρυσοπηγής έχει οικοδομηθεί το 1667, η δε Κάτω Μονή το 1746. Είναι, επομένως, πιθανό ο ναός των Αγίων Αναργύρων να χτίστηκε με πρότυπο την Μονή Χρυσοπηγής κατά τα τέλη του 17ου αιώνα ως ενοριακός ναός του Αντρωνίου.

Παρότι εξωτερικά ο ναός δεν προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση ως κτίσμα, λόγω των εκτεταμένων επεμβάσεων, εσωτερικά εντυπωσιάζει λόγω των λαϊκότροπων αγιογραφιών του, οι οποίες εντοπίζονται στο κτιστό τέμπλο, στον χώρο του ιερού και στον νότιο τοίχο. Πρέπει να φανταστούμε ότι και οι υπόλοιπες επιφάνειες του εσωτερικού έφεραν τοιχογραφικό διάκοσμο, ο οποίος καταστράφηκε με την πάροδο του χρόνο, όπως άλλωστε και μεγάλο μέρος των εναπομεινάντων αγιογραφιών. Έχει προταθεί (Αρχιμανδρίτης Φιλ. Σπανόπουλος, "Ο Άγιος Χριστόφορος ο κυνοκέφαλος ως απαντάται στην Ηλεία", Ηλειακή Πρωτοχρονιά 12, σσ. 268-282) η σύνδεση των αγιογραφιών των Αγίων Αναργύρων με τον αγιογραφικό διάκοσμο της Κάτω Μονής Δίβρης, ο οποίος προήλθε από τον χρωστήρα του ζωγράφου Αντωνίου από τα Νεζερά, εκπροσώπου μιας καλλιτεχνικής παράδοσης που άνθισε κατά τον 18ο αιώνα με έδρα τα Νεζεροχώρια της περιοχής των Καλαβρύτων και η οποία χαρακτηρίζεται ως έντονα λαϊκά στοιχεία. Πράγματι, η επιλογή και η διαρρύθμιση των θεμάτων, καθώς και τα τεχνικά χαρακτηριστικά των αγιογραφιών στους δύο ναούς (Αγίων Αναργύρων και Κάτω Μονής Δίβρης) παρουσιάζει έντονες ομοιότητες. Είναι, μάλιστα, χαρακτηριστικό ότι και στους δύο ναούς απαντά απεικόνιση του Αγίου Χριστοφόρου ως κυνοπροσώπου.

Τμήμα του νότιου τοίχου με την κυνόμορφη απεικόνιση
του Αγίου Χριστοφόρου.

Λεπτομέρεια της παραπάνω φωτογραφίας
με τον Άγιο Χριστόφορο.

Η απεικόνιση του Αγίου Χριστοφόρου
από το καθολικό της Κάτω Μονής Δίβρης.

Ορισμένες παρατηρήσεις περί του Αγίου Χριστοφόρου ως κυνοκεφάλου.

Λόγω ακριβώς της έλλειψης επιστημονικής μελέτης του μνημείου διάφορες ερμηνείες περί της απεικόνισης του Αγίου Χριστοφόρου ως κυνοκεφάλου έχουν διαδοθεί, οι οποίες δυσκολεύουν ακόμη περισσότερο την ψύχραιμη και σοβαρή μελέτη του μνημείου. Τις απόψεις αυτές προσπάθησε να ανασκευάσει με την μελέτη του "Ο Άγιος Χριστόφορος ο κυνοκέφαλος ως απαντάται στην Ηλεία" στον 12ο τόμο της Ηλειακής Πρωτοχρονιάς (σσ. 268-282) ο Πανοσιολ. Αρχιμανδρίτης π. Φιλάρετος Σπανόπουλος. 

Λεπτομέρεια από την μορφή του Αγίου Θεοδοσίου,
επιγραφόμενοι ως "Κυνοβιάρχης".

Ο πλέον αβάσιμος ισχυρισμός συσχετίζει την κυνοπρόσωπη απεικόνιση του Αγίου Χριστοφόρου με την ανορθόγραφη επιγραφή στην απεικόνιση του Αγίου Θεοδοσίου του "Κυνοβιάρχου". Σύμφωνα με τον ισχυρισμό αυτό και με βάση τοπικό θρύλο του Αντρωνίου, στην περιοχή του ναού βρισκόταν άλλοτε ένα "κυνόβιο", δηλαδή χώρος εκτροφής κυνηγετικών σκύλων. Όμως, ούτε η λέξη "κυνόβιο" υπήρξε ποτέ στην ελληνική γλώσσα, ούτε είναι γνωστή ανά την Ορθοδοξία περίπτωση μοναστηριού που εκτρέφει σκύλους. Κάτι τέτοιο περισσότερο ως αστείο μπορεί να εκληφθεί, αφού δεν μπορούμε να φανταστούμε ούτε μοναχούς να εκτρέφουν σκύλους ή να κυνηγούν με την συνοδεία τους, ούτε κάποιον άλλον τρόπο με τον οποίο οι σκύλοι μπορούν να εξασφαλίσουν τροφή σε μοναχούς (ίσως μόνο σε μοναστήρια στην Κίνα...). Άλλωστε, ο Άγιος Θεοδόσιος ο Κοινοβάρχης (423-529 μ. Χ.) είναι ένας από τους μεγάλους Αγίου της Ορθοδξίας και ένας από τους ιδρυτές του μοναχισμού, η μνήμη του οποίου τιμάται στις 11 Ιανουαρίου κάθε έτους. Η δε σύγχυση στην χρήση του -οι- και του -υ- είναι γνωστή στην επιστήμη της ιστορικής γλωσσολογίας ως φαινόμενο που απαντά ήδη πριν τον 10ο αι. Η προφορική παράδοση, λοιπόν,  μπορεί ορισμένες φορές να βοηθήσει την επιστημονική έρευνα, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρόκειται απλώς για ιστορίες και θρύλους, που υπόκεινται στην διαδικασία της διάνθισης με φανταστικές λεπτομέρειες.

Σπαράγματα τοιχογραφιών από τον χώρο του ιερού.

Σπαράγματα τοιχογραφιών.

Χρήσιμοι σύνδεσμοι:

Η μελέτη του Πανοσιολ. π. Φιλαρέτου Σπανοπούλου σχετικά με την απεικόνιση του Αγίου Χριστοφόρου. http://androni.blogspot.gr/2012/01/blog-post.html

Διαδικτυακό άρθρο του κ. Κων. Παπαντωνοπούλου με τίτλο "Σκυλοκέφαλος και Κυνοβιάρχης Άγιος στο Αντρώνι". http://www.antroni.gr/index.php/o-topos-mas/aksiotheata/arxaiologikoi-xoroi/2008-09-23-16-57-24 

Φωτογραφίες από το Αντρώνι, μεταξύ των οποίων και από το εσωτερικό του ναού των Αγίων Αναργύρων. http://ligakaikala.blogspot.gr/2009/02/blog-post_15.html

Η διδακτορική διατριβή της κ. Μαριάννας Οικονόμου με τίτλο Οι ζωγράφοι από τα Νεζερά Αχαΐας. Συμβολή στην μελέτης της θρησκευτικής ζωγραφικής του 18ου αι. στην Πελοπόννησο. http://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/25351

Η εικόνα της Συνάξεως των Αρχαγγέλων της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου (15ος αι.)

Αναδημοσίευση από https://konxenopoulosagiografos.wordpress.com/

Στην αγιογραφία της Συνάξεως, οι δύο αρχάγγελοι, «οι λειτουργοί του Δεσπότου», ο Μιχαήλ αριστερά και ο Γαβριήλ δεξιά, εικονίζονται με αυστηρή συμμετρία, ολόσωμοι, μετωπικοί, κρατώντας στο κέντρο μετάλλιο με τον Χριστό στηθαίο στον τύπο του Παντοκράτορος που φέρει προ του στήθους με το αριστερό χέρι κλειστό κώδικα. 

Τους συνοδεύουν οι επιγραφές: O ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ ΜΙΧΑΗΛ Ο ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ ΓΑΒΡΙΗΛ Ι(ΗΣΟΥ)Σ Χ(ΡΙΣΤΟ)Σ.

Σύμφωνα με τον Grabar, η εικονογραφία της Συνάξεως των αρχαγγέλων θα πρέπει να καθιερώθηκε γύρω στον 9ο αιώνα, αμέσως μετά την εικονομαχική κρίση, περίοδο κατά την οποία έγινε και η ομιλία του Θεόδωρου του Στουδίτου, πάνω στη Σύναξη των Ουράνιων Δυνάμεων. Μάλιστα με τον τρόπο που εικονίζεται το θέμα, δηλαδή να κρατούν οι αρχάγγελοι imago clipeata του Χριστού, αποτελεί εικαστική απόδοση του θριάμβου της ορθόδοξης πίστης και της τιμής των εικόνων και απηχεί την απεικόνιση των ομολογητών της Ορθοδοξίας σε μικρογραφίες του 9ου – 11ου αιώνα, στις οποίες κρατούν, επίσης, μετάλλιο με τον Χριστό Παντοκράτορα.

Στα παλαιότερα παραδείγματα της Συνάξεως των αρχαγγέλων, τα οποία χρονολογούνται από τον 11ο αιώνα, παραλείπεται η μορφή του Χριστού. Αργότερα τον 13ο αιώνα, εναλλάσσεται ο τύπος του Χριστού Παντοκράτορος με τον Χριστό Εμμανουήλ εντός μεταλλίου, με τη διαφορά ότι ο Χριστός Παντοκράτωρ απεικονίζεται συγκριτικά με μικρότερη συχνότητα. Σπανιότερα τη θέση του Χριστού Εμμανουήλ ή του Χριστού Παντοκράτορα παίρνει η Παναγία σε προτομή, βρεφοκρατούσα.

Σε φορητές εικόνες το θέμα της Σύναξης των αρχαγγέλων απαντά από τον 13ο αιώνα. Από τα γνωστά παραδείγματα αναφέρω την ομώνυμη εικόνα στο Ρόστοβ της Ρωσίας (1272 ή 1276), την αμφιπρόσωπη εικόνα της Μονής Αγίου Παύλου με την Σύναξη των αρχαγγέλων στην οπίσθια όψη (τέλος 13ου αιώνα – αρχές 14ου αιώνα), την εικόνα από τη μονή του Backovo, σήμερα στην Εθνική Πινακοθήκη της Σόφιας (μέσα 14ου αιώνα), την εικόνα του Μουσείου Βεροίας (14ος – 15ος αιώνας), την εικόνα στην ιδιωτική συλλογή Ostronhova στην Ρωσία (15ος αιώνας) κ.α.

Από καλλιτεχνική άποψη, οι φυσιογνωμικοί τύποι των αρχαγγέλων με την ιδανική ομορφιά, την αβρότητα της ζωγραφικής στο πρόσωπο, την περίτεχνη τεχνική με το φωτεινό δίχτυ των πυκνών, λεπτών, λευκών γραμμών και το χαρακτηριστικό στυλιζάρισμα της κόμης παραπέμπουν σε έργα της Κρητικής σχολής του δεύτερου μισού του 15ου αιώνα, όπως είναι ο άγιος Γεώργιος από το βημόθυρο της Τήνου, ο αρχάγγελος Μιχαήλ από την ενορία της Σπηλιάς της Μητρόπολης Κισσάμου και Σελίνου και ο αρχάγγελος Μιχαήλ του Σινά, εικόνες που αποδίδονται στον κρητικό ζωγράφο Α. Ρίτζο ή στον κύκλο του. Στην εικόνα της Μονής Βατοπαιδίου, που δεν έχει την καλλιτεχνική ξηρότητα του αρχαγγέλου Μιχαήλ των εικόνων της Κρήτης και του Σινά, επαναλαμβάνεται επίσης και η σκιά της μύτης, που κατεβαίνει ως το πηγούνι με εξωτερικό όριο μια λεπτή γραμμή, τεχνική που χαρακτηρίζει επίσης το έργο του Αγγέλου και του Α. Ρίτζου.

Πηγές:

ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΙ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ, Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπεδίου, Άγιον Όρος 2006 – Ε. Ν. Τσιγαρίδας – Κ. Λοβέρδου – Τσιγαρίδα

http://www.artionrate.com/index.php/blog/arthrografia/buzantinh-texnh/1524-eikona-sunaksews-arxaggelwn-iera-monh-vatopediou 

Ο προφήτης Ηλίας ο Θεσβίτης

Δανείζομαι τα λόγια του Φώτη Κόντογλου για να περιγράψω την τόσο αγαπητή στην λαϊκή ευσέβεια μορφή του προφήτη Ηλία, που με την προβιά και τα ανακατεμένα του μαλλιά φυλάει τις κορυφές των βουνών.

Ὁ προφήτης Ἠλίας εἶναι πολὺ τιμημένος ἀπὸ ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες. Ὅπου νὰ πᾶς θὰ δεῖς ρημοκλήσια του ἀπάνω στὶς κορφὲς τῶν βουνῶν, ἀπὸ τὰ μικρὰ ὡς τὰ μεγάλα. Ὁ ἅγιος Νικόλας φυλάγει τὴ θάλασσα κι᾿ ὁ προφήτης Ἠλίας τὰ βουνά. Μέσα στὰ ρημοκλήσια τοῦ εἶναι ζωγραφισμένος ἀπὸ κείνους τοὺς παληοὺς μαστόρους σὰν τσομπάνος μὲ τὴ φλοκάτα, μὲ μαλλιὰ καὶ γένια ἀνακατεμένα καὶ στριφτὰ σὰν ἀγριόπρινος, γερακομύτης σὰν ἀητός, μὲ μάτια φλογερά. Κάθεται ἀπάνω σὲ μιὰ πέτρα, μπροστὰ σὲ μιὰ σπηλιά, σὰν τὸ ὄρνιο στὴ φωλιά του. Ἔχει ἀκουμπισμένο τὸ κεφάλι του στὴν ἀπαλάμη του, καὶ κοιτάζει κατὰ πίσω, σὰν νὰ ἀκούγει τὴ φωνὴ τοῦ Θεοῦ ποὺ τοῦ μιλᾶ μέσα σὲ κεῖνα τὰ ἄσπλαχνα κράκουρα. Ἀπὸ πάνω του πετᾶ ὁ κόρακας μ᾿ ἕνα κομμάτι κρέας, καὶ χυμίζει κατὰ κάτω νὰ τοῦ τὸ δώσει. Ὅπως εἶναι ζωγραφισμένος μέσα στὸ ρημοκλήσι του, θαρρεῖς πὼς βρίσκεσαι ἀληθινὰ μέσα στὴ σπηλιά του, καὶ ἀκοῦς τὸν ἀγέρα ποὺ βουΐζει στὰ χορτάρια καὶ τὰ ὄρνια ποὺ κράζουνε κόβοντας γύρους ἀπὸ πάνω ἀπὸ τὸ βουνό. Κανένα παμπάλαιο θυμιατήρι εἶναι κρεμασμένο δίπλα τοῦ ἀπάνω στὸν καπνισμένον τοῖχο, κανένα κερὶ σβηστὸ στέκεται μπηγμένο στὸν ἄμμο σ᾿ ἕνα μανουάλι βουνίσιο σὰν τὸν ἅγιο ποὺ εἶναι ὁ νοικοκύρης ἐκείνου τοῦ ρημοκλησιοῦ. Κάθε χρόνο, στὶς 20 Ἰουλίου, ἔρχουνται ἀποβραδὺς οἱ χριστιανοὶ ἀπὸ τὸ χωριὸ μὲ τὸν παπά, καὶ τὸν προσκυνᾶνε τὸν προφήτη Ἠλία, ἀνάβουνε τὰ καντήλια, θυμιάζουνε, καὶ ψέλνει κανένας γέρος καὶ λέγει τὰ στιχηρὰ τῆς μνήμης του, καὶ κεῖνος ἀκούγει μὲ τὸ ἄγριο κεφάλι του ἀκουμπισμένο στὸ χέρι του, κι᾿ ὁ κόρακας βαστᾶ τὸ ἴσιο μὲ τὴ βραχνὴ φωνή του: «Χαίροις ἐπίγειε Ἄγγελε καὶ οὐράνιε ἄνθρωπε, Ἠλία μεγαλώνυμε. Χαίροις Ἠλία ζηλωτά, τῶν παθῶν αὐτοκράτωρ. Ὢ τοῦ θαύματος! Ὁ πήλινος ἄνθρωπος, οὐρανοὺς τοῦ βρέχειν ὑετὸν οὐκ ἔδωκεν, καὶ οὐρανοὺς ἀνατρέχει ἐν πυρίνῳ ἄρματι». Καὶ τὴν ἄλλη μέρα, ἅμα τελειώσει ἡ λειτουργία, φεύγουνε οἱ ἄνθρωποι, κι᾿ ὁ Ἠλίας κάθεται πάλι ὁλομόναχος «μονώτατος», βουβός, τυλιγμένος στὴν προβιά του, σὰν ἀγιούπας κουρνιασμένος. Χιλιάδες χρόνια κάθεται ἔτσι, ἄλλες πολλὲς θὰ κάθεται, «ἕως τοῦ ἐλθεῖν τὴν ἡμέραν Κυρίου τὴν μεγάλην καὶ ἐπιφανή».

(Φώτης Κόντογλου, Ασάλευτο Θεμέλιο. Αθήνα Εκδόσεις Ακρίτας 1996)

Λεπτομέρεια εικόνας (κάτω δεξιά η πλήρης εικόνα)
Μονή Σινά, 13ος αι.

Μανουήλ Πανσέληνος, περ. 1290.
Τοιχογραφία στο Πρωτάτο Καρυών Αγίου Όρους.

Μιχαήλ Δαμασκηνός, β΄ μισό 16ου αι.
Mονή Σταυρονικήτα, Άγιον Όρος.

Θεόδωρος Πουλάκης, β΄ μισό 17ου αι.
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθήνας.

Τοιχογραφία του 17ου αιώνα.
Ι. Ν. Αγ. Γεωργίου Ακραιφνίου.

Μουσείο του Ιερού Ναού Προφήτη Ηλία
Πυλαίας Θεσσαλονίκης.

Τοιχογραφία στον Ναό Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου.
Αρεόπολη Μάνης.

Τοιχογραφία στον ναό Προφήτη Ηλία.
Αρεόπολη Μάνης.

Φορητή δίζωνη εικόνα της ενορίας Ηράκλειας Ηλείας.
Κάτω αριστερά ο προφήτης Ηλίας.

Αγιογράφος Θεόκλητος Τσαλπατούρος, περ. 1890.
Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ηράκλειας.
Στο κέντρο ο προφήτης Ηλίας ανάμεσα στους προφήτες
Δανιήλ (δεξιά) και Γεδεών (αριστερά).

Οι εγκαυστικές εικόνες της μονής Σινά

Η εγκαυστική, ως τεχνική της κατασκευής εικόνων κυρίως φορητών (αν και στους αρχαίους συγγραφείς μαρτυρείται η χρήση της και στην τοιχογραφία), βασίζεται στην ανάμειξη των χρωμάτων σε θερμό κερί και όχι σε αυγό (αυγοτέμπερα) ή έλαιο (ελαιογραφία). Οι εικόνες που παράγονται με την μέθοδο αυτή ονομάζονται εγκαυστικές ή κηρόχυτες.

Η εγκαυστική αποτελεί αρχαία τεχνική που χρησιμοποιήθηκε κυρίως στην Αίγυπτο από τον 2ο αι. π. Χ. κυρίως για την φιλοτέχνηση των νεκρικών πορτραίτων τύπου Φαγιούμ, ενώ υιοθετήθηκε και στην πρωτοχριστιανική τέχνη για την ιστόρηση ιερών εικόνων. Αποτελεί, έτσι, τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην αρχαία (ελληνιστική) και στην χριστιανική τέχνη.

Τα αρχαιότερα δείγματα εγκαυστικής τέχνης φυλάσσονται σήμερα στην Ιερά Μονή Αγίας Αικατερίνης Θεοβαδίστου Όρους Σινά, που διαθέτει την πληρέστερη παγκοσμίως συλλογή χριστιανικής τέχνης. Πρόκειται για φορητές εικόνες κατασκευασμένες πριν την περίοδο της εικονομαχίας, δηλαδή από τις αρχές του 6ου ως και τον 9ο αιώνα.

Αυτό που μεταξύ άλλων τις καθιστά εξαιρετικά ενδιαφέρουσες είναι το γεγονός ότι επιβεβαιώνουν την διατήρηση των μοτίβων στην ορθόδοξη τέχνη από τους πρωτοχριστιανικούς χρόνους ως σήμερα. Παραδείγματος χάρη, σε αυτές τις εικόνες διαπιστώνεται ήδη προσπάθεια υπέρβασης του χώρου και του χρόνου και απόδοσης των μορφών ως υπερβατικών, αφαιρετικών και άχρονων. Ακόμη, απαντούν συγκεκριμένα μοτίβα, όπως η απεικόνιση του Χριστού ως ένθρονου παντοκράτορα, η απεικόνιση των μαρτύρων με σταυρό στο δεξί τους χέρι (σύμβολο του μαρτυρίου τους) και της Θεοτόκου ως ένθρονης βρεφοκρατούσας περιστοιχιζόμενης από Αγγέλους.

(οι τίτλοι των εικόνων στην συνέχεια παραπέμπουν σε ενημερωτικές ιστοσελίδες σχετικά με την ερμηνεία τους)

Ο Χριστός Παντοκράτωρ
(α΄ μισό 6ου αιώνα).

Η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα
(α΄ μισό 6ου αιώνα)

Η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα ένθρονη,
περιστοιχιζόμενη από τους Αγίους Θεόδωρο (αριστερά),
Γεώργιο (δεξιά) και αγγέλους.
(β΄ μισό 6ου αιώνα)

Ο Απόστολος Πέτρος
(β΄ μισό 6ου αιώνα).

Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος
(6ος αιώνας).

Οι Άγιοι Σέργιος και Βάκχος
(6ος - 7ος αιώνας).

Ο Χριστός ένθρονος
(αρχές 7ου αιώνα).

Οι Άγιοι Τρεις Παίδες εν καμίνῳ
(7ος αιώνας).

Η Γέννησις του Χριστού
(7ος - 8ος αιώνας).

Η Γέννησις του Χριστού
(8ος - 9ος αιώνας).

Χρήσιμοι σύνδεσμοι:

Η τεχνική της εγκαυστικής (Wikipedia)

Οι εικόνες της Μονής Σινά (Επίσημη ιστοσελίδα της Μονής Σινά)

Η πρώτη ιερή εικόνα των Αγίων Νεομαρτύρων Χρίστου και Πανάγου των εν Γαστούνῃ

Η Ιερά Μητρόπολις Ηλείας με τετραήμερο εορτασμό τιμά την μνήμη των Νεομαρτύρων Χρίστου και Πανάγου και των 50 ακόμη ανωνύμων μαρτύρων που σφαγιάστηκαν στην Γαστούνη και την περιοχή της κατά το έτος 1716 αρνούμενοι να αλλαξοπιστήσουν. Πρόκειται για την όγδοη χρονιά που τελείται επισήμως η εορτή αυτή, μετά την γνωστοποίηση της ύπαρξης των ντόπιων αυτών Αγίων, με την ανακάλυψη της ακολουθίας τους σε χειρόγραφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ρουμανίας από τον Δρ. Νεωτέρας Ιστορίας κ. Ι. Χατζή (Για ένα σύντομο ιστορικό της επαν-ανακάλυψης των Νεομαρτύρων της Γαστούνης βλ. την δημοσίευση "Οι Άγιοι Νεομάρτυρες Χρίστος καὶ Πανάγος οι εν Γαστούνῃ"). Κέντρα του εορτασμού είναι πάντοτε οι δύο πόλεις της Γαστούνης και της Ανδραβίδας, η πρώτη γενέτειρα του Αγίου Πανάγου και τόπος ταφής και των δύο νεομαρτύρων, και η δεύτερη γενέτειρα του Αγίου Χρίστου. 

Μέχρι πέρυσι, δεν υπήρχε καμμία γνωστή εικόνα των δύο Αγίων, πλην μια απεικόνισης του Αγίου Χρίστου σε εικόνα του Ιερού Μητροπολιτικού Ναού του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Πατρών. Εκεί ο συγκεκριμένος Νεομάρτυρας συμπεριελαμβανόταν στους σχετιζομένους με την Ιερά Μητρόπολη Πατρών Αγίους, καθώς σύμφωνα με το συναξάριο χειροτονήθηκε ιερέας σε αυτήν την πόλη.

Το κενό αυτό στην τιμή των δύο Αγίων κάλυψε η ιστορηθείσα κατά το 2014 από την Σχολή Βυζαντινής Αγιογραφίας της Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας εικόνα, η οποία τέθηκε για πρώτη φορά προς προσκύνηση στον εφετινό εορτασμό. 

Οι Άγιοι Νεομάρτυρες Χρίστος και Πανάγος.
Σχολή Βυζαντινής Αγιογραφίας
Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας, 2014.

Η εικόνα με την επιγραφή "Οι Άγιοι Νεομάρτυρες Χρίστος και Πανάγος" απεικονίζει στα αριστερά τον Άγιο Πανάγο με περιβολή της εποχής του, η οποία όμως είναι δηλωτική και της θέσης που κατείχε ως σύνδικος Γαστούνης, σύμφωνα με το συναξάριο (έχει μάλιστα υποστηριχτεί επανηλειμμένα και θεωρείται πλέον επαρκώς αποδεδειγμένο ότι πρόκειται για τον καταγεγραμμένο σε έγγραφα της Βενετικής Διοίκησης σύνδικο της πόλεως Γαστούνης Πανάγο Σισίνη, της οικογένειας δηλαδή από την οποία προήλθαν πνευματικοί και πολιτικοί άνδρες της Ηλείας). Όπως συνηθίζεται στις απεικονίσεις των μη ιερωμένων μαρτύρων, φέρει στο δεξί χέρι σταυρό, σύμβολο του μαρτυρίου του, και στο αριστερό παπυρικό κύλινδρο, σύμβολο της εγκόλπωσης εκ μέρους του θείου λόγου.

Στο δεξιό μέρος απεικονίζεται ο Άγιος Χρίστος με ιερατική περιβολή. Στο αριστερό του χέρι, καλυμμένο με το φαιλώνιο (κίνηση εμπνευσμένη από το τυπικό της αυλής του βυζαντινού αυτοκράτορα, που δηλώνει συστολή λόγω της ιερότητας του βασταζομένου αντικειμένου) κρατά Ευαγγέλιο, ενώ με το δεξί χέρι ευλογεί.

Και οι δύο Άγιοι απεικονίζονται σε νεαρή ηλικία, όπως υπονοεί και το συναξάριό τους. Σε αυτό, μάλιστα, αναφέρεται ότι ο Άγιος Χρίστος είχε την εποχή του μαρτυρίου του μικρά παιδιά.

Η αξία της εικόνας έγκειται όχι μόνο στην κάλυψη του κενού της απεικόνισης των δύο Αγίων ή στην ιστορική σημασία που έχει η ιστόρησή της από την τοπική σχολή Βυζαντινής Αγιογραφίας, αλλά και στον συμβολισμό της. Αποδεικνύεται ότι η βυζαντινή αγιογραφία δεν είναι νεκρή τέχνη, αλλά εξελίσσεται και δημιουργεί καινούρια έργα, όπως εξακολουθούν να εμφανίζονται νέοι Άγιοι.

(Η φωτογραφία της εικόνας δεν έχει σκοπό να θίξει πνευματικά δικαιώματα, αλλά αντιθέτως να προβάλει το έργο της Σχολής Βυζαντινής Αγιογραφίας της Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας. Αν με την δημοσίευσή της παραβιάζονται τα πνευματικά δικαιώματα του αγιογράφου, παρακαλώ επικοινωνήστε μαζί μου για να αφαιρεθεί).

Ο Αγιογράφος Θεόδωρος Πουλάκης

Ο Θεόδωρος Πουλάκης (1622 - 1692) θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους αντιπροσώπους της Κρητικής Σχολής. Γεννήθηκε στα Χανιά αλλά σπούδασε στην Βενετία, που την εποχή εκείνη αποτελούσε ακμάζουσα ελληνική παροικία με σπουδαία καλλιτεχνική παραγωγή. Αργότερα εγκαταστάθηκε στα βενετοκρατούμενα Επτάνησα. Πέθανε το 1692 στην Κέρκυρα, αφήνοντας πίσω του ένα εξαιρετικά πλούσιο έργο, διασκορπισμένο σήμερα σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και της Ιταλίας.

Το έργο του φέρει έντονες επιρροές από την φλαμανδική ζωγραφική, χωρίς να ξεχνά εντελώς τα βυζαντινά πρότυπα, ενώ επηρέασε, μαζί με το έργο του επίσης κορυφαίου Εμμανουήλ Τζάνε, την εξέλιξη της λεγόμενης Επτανησιακής Σχολής.

"Νώε τοὺς ἰδίους συγγενεῖς καὶ τὰ ζώα
εἰς τὴν Κιβωτὸν εἰσάγων"
(Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας)

Ὁ Ἀρχάγγελος Μιχαὴλ
(β΄ μισό 17ου αι. Μουσείο Μπενάκη)

Η ανάληψη του προφήτη Ηλία.
(β΄ μισό 17ου αιώνα.
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο)

Ἡ Ἁγία Τριάς, Ἡ εἰς Ἄδου κάθοδος,
Ὁ Χριστὸς ἐν τῷ Παραδείσῳ
καὶ ὁ Ἐπιτάφιος Θρῆνος.
(β΄ μισό 17ου αι.
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο)

Ἐπὶ σοι χαίρει και άλλες σκηνές.
(1670-1690, Μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου, Πάτμος)

Ἡ Γέννησις τοῦ Χριστοῦ
(λεπτομέρεια της προηγούμενης εικόνας)

Ἐπὶ σοὶ χαίρει.
(β΄ μισό 17ου αι. Μουσείο Μπενάκη)

Το προπατορικό αμάρτημα.
(λεπτομέρεια της προηγούμενης εικόνας)

Ἡ Γέννησις τοῦ Χριστοῦ.
(1675, Μουσείο Correr, Βενετία)

Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα.
Στην κάτω ζώνη το θαύμα της Κασσωπίτρας.
(β΄ μισό 17ου αι. Κέρκυρα)

Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος
και σκηνές από τον βίο του.
(Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων)

Ὁ Ἅγιος Νικόλαος
και σκηνές από τον βίο του.

Ὁ Ἅγιος Σπυρίδων
και σκηνές από τον βίο του.
(β΄ μισό 17ου αι. Μουσείο Μπενάκη)

Ὁ Ἅγιος Ιωάννης ὁ Θεολόγος καὶ Εὐαγγελιστὴς.
(1672, Ναός Αρχιεπισκοπής Λευκωσίας Κύπρου)

Τὸ λείψανον τοῦ Ἁγίου Σπυρίδωνος.
(1670 - 1690, Κρήτη)

Η Θεοτόκος Ῥίζα τοῦ Ἰεσσαί.
(1666, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο)

Ἡ Σταύρωσις τοῦ Χριστοῦ.
(Εικόνα δωδεκαόρτου από τον ναό Παναγίας
Χρυσοπολίτισσας Λάρνακας Κύπρου, 
β΄ μισό 17ου αι.)

Ἡ Ἀνάστασις τοῦ Χριστοῦ.
(Εικόνα δωδεκαόρτου από τον ναό Παναγίας
Χρυσοπολίτισσας Λάρνακας Κύπρου,
β΄ μισό 17ου αι.)

Ὁ βυθισμὸς τοῦ Ἰωσήφ έν λάκκῳ
καὶ ἡ πρὸς τοὺς Ἰσμαηλίτας ἀπόδοσις.
(1677-1682. Ανήκει σε σύνολο 10 παραστάσεων με θέμα την ζωή
του Ιωσήφ τοῦ Παγκάλου. Από αυτές οι 4 ανήκαν στην συλλογή
Καυταντζόγλου και δωρήθηκαν πρόσφατα στο
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης. Άλλες 4
βρίσκονται στις αποθήκες του Μουσείου Palazzo Venezia της Ρώμης,
ως τμήμα της συλλογής Sterbini ενώ οι υπόλοιπες 2 είναι ανέκδοτες)

Ο Ιακώβ ... τον θάνατον του Ιωσήφ ορών τον χιτώνα
(εικόνα συλλογής Καυταντζόγλου, σήμερα στο Μουσείο
Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης. Βλ. παραπάνω)

Ἡ συκοφαντία ὑπὸ τῆς γυναικὸς τοῦ Πετεφρῆ καὶ ἡ κρίσις αὐτοῦ.
(εικόνα συλλογής Καυταντζόγλου, σήμερα στο Μουσείο
Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης. Βλ. παραπάνω)